Przetaczanie (transfuzja) preparatów krwi

Co to jest przetaczanie (transfuzja) preparatów krwi i na czym polega?

Krew jest płynną tkanką krążącą w naczyniach krwionośnych po całym organizmie. Jej skład zapewnia prawidłowe pełnienie rozmaitych funkcji, które są niezbędne do życia. Zapewnia ona transport tlenu i wszystkich substancji odżywczych i ich rozprowadzanie w organizmie, a ponadto zapewnia komunikację pomiędzy poszczególnymi układami.

Krew składa się z osocza, czyli płynu zawierającego głównie wodę, w którym się znajdują niezbędne składniki krwi, białka transportowe, odpowiadające za prawidłową odporność, minerały itd. W osoczu zawieszone są krwinki spełniające szereg różnorodnych funkcji, takich jak:

• transport tlenu do tkanek i narządów – krwinki czerwone (erytrocyty);
• obrona organizmu przed infekcjami i walka z drobnoustrojami – krwinki białe (leukocyty);
• udział w krzepnięciu krwi – płytki krwi (trombocyty).

Produkcja krwinek odbywa się w szpiku kostnym, a białka osocza produkowane są w wątrobie. Podstawowe minerały, jak sód, potas, witaminy, a także cukry, tłuszcze i podstawowe składniki budulcowe białek (aminokwasy) pochodzą z pożywienia.

W niektórych sytuacjach organizm nie jest w stanie zapewnić wystarczająco sprawnej produkcji krwi, aby zabezpieczyć wszystkie pełnione przez nią funkcje. Ma to miejsce w stanach nagłej utraty krwi, takich jak krwotoki w przypadku rozległych urazów, a także niektórych chorób (nowotwory, choroby autoimmunologiczne itp.). Może wówczas dojść do pilnej potrzeby uzupełnienia brakujących składników krwi. Już w XVII wieku podejmowano próby przetaczania chorym krwi, zarówno ludzkiej, jak i zwierzęcej. Nie znano wówczas pojęcia grup krwi. Dopiero w 1901 roku Landsteiner opisał podstawowe grupy krwi. Potem dokonywano kolejnych odkryć, takich jak czynnik Rh czy sposoby przechowywania w stanie płynnym krwi pobranej od dawcy. W drugiej połowie XX wieku konstruowano separatory komórek, które umożliwiały rozdzielanie poszczególnych krwinek i tworzenie specjalnych preparatów krwi, które można stosować zgodnie z zapotrzebowaniem pacjenta. Była to kluczowa zmiana, ponieważ do tego czasu dostępna była jedynie pełna krew, zawierająca wszystkie krwinki i białka, które nie zawsze były potrzebne danemu pacjentowi. Powyższe osiągnięcia stanowią podstawy współczesnej nauki o leczeniu preparatami krwi – transfuzjologii.

Grupy krwi, czyli antygeny znajdujące się na powierzchni poszczególnych krwinek czerwonych rozpoznawane przez układ odpornościowy osób, u których dany antygen nie występuje. Podstawowe grupy krwi oznacza się literami A, B oraz AB. Osoby z grupą krwi 0 nie mają antygenu na powierzchni swoich krwinek. W przypadku, gdy pacjentowi z grupą krwi A przetoczymy krew dawcy z grupą krwi B, organizm rozpozna te krwinki jako obce, ponieważ mają na sobie zupełnie inny antygen. Doprowadzi to do zniszczenia przetoczonych krwinek i ciężkich, potencjalnie śmiertelnych powikłań u pacjenta. Dlatego zawsze przetacza się krew i jej preparaty zgodne grupowo. Dodatkowym oznaczeniem spotykanym przy podawaniu grupy krwi jest Rh+ lub Rh-. Oznaczenie to świadczy o posiadaniu (Rh+) lub braku (Rh-) antygenów Rh (od nazwy małpy Macacus rhezus, w której krwi po raz pierwszy zidentyfikowano ten antygen). W Polsce około 33% osób ma grupę krwi 0, 40% – A, 19% – B, AB – 8%. Jeżeli chodzi o czynnik Rh, szacuje się że około 85% rasy białej ma antygen Rh+.

Krew do przetoczeń i do produkcji preparatów uzyskuje się od krwiodawców, czyli osób, które oddają krew na rzecz osób chorych. W Polsce uzyskuje się krew jedynie nieodpłatnie od osób, które z własnej woli chcą pomóc chorym (krwiodawcy honorowi lub członkowie rodziny pacjenta). Podczas przetaczania preparatów krwi obowiązują następujące podstawowe zasady:

• Przetacza się preparaty zgodne w układzie AB0.
• Nie przetacza się krwi Rh+ osobom Rh-.
• Należy pamiętać, że przetaczanie krwi może uratować choremu życie, ale może także być szkodliwe i nieść za sobą powikłania. Decyzja o wykonaniu transfuzji musi być zatem starannie wyważona.
• W miarę możliwości, przetacza się tylko te składniki krwi, których brakuje pacjentowi (np. koncentrat krwinek czerwonych u pacjenta z ciężką anemią lub koncentrat płytek krwi u pacjenta z krwawieniem spowodowanym ich brakiem).
• Przed przetoczeniem wykonuje się próbę krzyżową: łączy się w warunkach laboratoryjnych małe próbki krwi dawcy i biorcy w celu ustalenia, czy nie dochodzi między nimi do reakcji i czy przetoczenie krwi będzie bezpieczne. Ważność tej próby wynosi 48 godzin, po tym czasie należy wykonać nową.
• Krew pobierana od dawców podlega obowiązkowym badaniom w celu wykluczenia ewentualnych chorób zakaźnych (HBV, HCV, HIV, kiły).

Obecnie w transfuzjologii stosuje się następujące preparaty produkowane z krwi pobranej od dawców:

• krew pełna konserwowana (KPK),
• koncentrat krwinek czerwonych (KKCz),
• koncentrat krwinek płytkowych (KKP),
• koncentrat granulocytarny (KG),
• osocze świeżo mrożone (ang. fresh frozen plasma – FFP),
• koncentraty specjalistyczne białek osocza, takie jak albuminy, immunoglobuliny lub czynniki krzepnięcia.

Tak więc preparaty krwi to – wbrew obiegowym opiniom – nie tylko krwinki czerwone, ale również niezbędne czynniki krzepnięcia, białka oraz przeciwciała odpornościowe chroniące osoby dotychczas nieszczepione lub eksponowane na niektóre choroby zakaźne.

Jakie są wskazania do przetaczania (transfuzji) preparatów krwi?

Każdy preparat krwi ma indywidualne wskazania do transfuzji. Należy pamiętać, że decyzję taką podejmuje się przede wszystkim na podstawie stanu klinicznego pacjenta, a nie wyników badań laboratoryjnych. Wskazaniem do przetoczenia poszczególnych składników krwi będzie zatem brak poszczególnych jej składników przy jednoczesnym braku możliwości leczenia innymi metodami. Biorcami krwi są najczęściej osoby leczone z powodu nowotworów, ciężkich niedokrwistości, małopłytkowości i innych chorób hematologicznych, noworodki, u których zachodzi potrzeba wykonania transfuzji wymiennej, pacjenci z zaburzeniami krzepnięcia, niewydolnością wątroby, zespołem nerczycowym. Szczególną grupą są chorzy z niedoborami odporności lub wymagający zabezpieczenia przed szczególnymi chorobami zakaźnymi (np. zakażenie HBV, tężec, wścieklizna itp.) – dzięki oddawaniu krwi przez osoby szczepione możliwe jest podawanie swoistych surowic przeciwko tym zakażeniom, co pozwala na zabezpieczenie bierne (to znaczy bez użycia szczepionki) przed infekcją. Niestety nie jest ono tak długotrwałe jak odporność pozyskana dzięki szczepieniu, ale niekiedy ma duże znaczenie dla uniknięcia zachorowania.

Jak przebiega przetaczanie (transfuzja) preparatów krwi?

W razie podjęcia decyzji o potrzebie przetoczenia danego składnika krwi często pobiera się próbkę krwi biorcy w celu wykonania badań potwierdzających zgodność (próba krzyżowa przed przetoczeniem koncentratu krwinek czerwonych lub koncentratu granulocytarnego). Po uzyskaniu ze Stacji Krwiodawstwa zgodnego grupowo preparatu lekarz i pielęgniarka dokładnie sprawdzają go pod kątem: zgodności danych biorcy z dostarczonym składnikiem, daty przydatności, temperatury przechowywania, a także oceniają, czy preparat wygląda prawidłowo i czy nie zawiera podejrzanie wyglądających składników (np. zmętnień, skrzepów itp.).

Lekarz lub pielęgniarka starannie obserwują pacjenta od kątem obecności ewentualnych powikłań w trakcie przetaczania preparatu oraz 12 godzin po zakończeniu przetoczenia.

Sama transfuzja nie różni się wiele od podawania zwyczajnych kroplówek. Podczas przetaczania pielęgniarka lub lekarz mogą monitorować czynność serca, ciśnienie tętnicze i temperaturę ciała. Szybkość przetaczania uzależniona jest od rodzaju podawanego składnika, zwykle transfuzja trwa około 30 minut. Każde przetoczenie preparatu krwi wpisywane jest do historii choroby pacjenta, karty gorączkowej i specjalnej książki transfuzyjnej.

Jakie są przeciwwskazania do przetaczania (transfuzji) preparatów krwi?

Przetaczanie preparatów krwi jest postępowaniem ratującym życie i zdrowie i zawsze musi być stosowane zgodnie ze wskazaniami. Praktycznie nie ma bezwzględnego (czyli obowiązującego zawsze i niezależnie od sytuacji klinicznej) przeciwwskazania do przetaczania preparatów krwi, natomiast część pacjentów musi otrzymać preparaty krwi poddane wcześniej specjalnemu przygotowaniu. Zabiegi takie obejmują:

• przemywanie – zabieg dotyczy krwinek czerwonych i polega na usunięciu osocza i przemyciu fizjologicznym roztworem NaCl pozostałych krwinek. Ma na celu usunięcie innych krwinek, w tym białych, płytek, części białek osocza. Jest wskazane u chorych, którzy wykazują ciężkie objawy i reakcje alergiczne po przetaczaniu krwi;
• preparaty ubogoleukocytarne – zabieg polega na usunięciu z preparatu większości krwinek białych i płytek krwi poprzez zastosowanie specjalnego filtra. Zabieg ten stosuje się u wielokrotnych biorców w celu zapobiegania wystąpieniu nadwrażliwości na tak zwane antygeny HLA (występujące m.in. na krwinkach białych). Przy wielokrotnych przetoczeniach krwi zawierającej krwinki z tymi antygenami może dojść do alergizacji i reakcji uczuleniowych podczas przetaczania i po nim. Preparaty takie stosowane są również u noworodków i płodów, a także u chorych po przeszczepach narządów;
• napromienianie – zabieg polega na naświetleniu promieniowaniem jonizującym preparatu krwi przed przetoczeniem. Ma to na celu „wyłączenie” krwinek białych znajdujących się w preparacie i ich możliwości wywołania powikłań. Napromieniane preparaty podaje się chorym z ciężkimi niedoborami odporności, w tym biorcom przeszczepów szpiku kostnego, chorym na niektóre nowotwory, płodom, noworodkom, chorym poddawanym leczeniu immunosupresyjnemu.

Jakie powikłania mogą wystąpić po przetoczeniu (transfuzji) preparatów krwi?

Powikłania po przetaczaniu preparatów krwi dzielą się na ostre i opóźnione. Mogą one wystąpić jeszcze w trakcie podawania preparatu lub niedługo po zakończeniu transfuzji.

Mogą objawiać się gorączką, dreszczami, bólem w miejscu wkłucia, w klatce piersiowej, bólem brzucha, zmianami ciśnienia tętniczego krwi, zaburzeniami oddychania, zmianami skórnymi, nudnościami, wymiotami, ciemnym zabarwieniem moczu. Obecnie, z uwagi na dokładne badanie dawców krwi, wyeliminowano niemal takie powikłania, jak zakażenia bakteryjne czy wirusowe. Najczęściej objawy powikłań są skutkiem uczulenia biorcy na pewne składniki podawanej krwi. Zwykle jednak są to niegroźne reakcje, takie jak pokrzywka, odczyn gorączkowy. U wielokrotnych biorców krwi może się pojawić nadwrażliwość na składniki podawanej krwi, czemu zapobiegają specjalne metody przygotowywania preparatów krwi. Ponadto, wystąpić może również tzw. przeładowanie żelazem, najczęściej spotykane u wielokrotnych biorców koncentratów krwinek czerwonych – z uwagi na brak możliwości wydalania nadmiaru żelaza w organizmie dojść może do akumulacji tego pierwiastka. Niezbędne jest wówczas podawanie dodatkowych leków (tzw. chelatujących), które usuwają jego nadmiar.

Krwiodawstwo

Każdy z nas ma w sobie bezcenny dla innego człowieka lek, jakim jest krew. Idea honorowego oddawania krwi rozpowszechniana w Polsce głównie przez Czerwony Krzyż, ma na celu uświadomienie wszystkim, że dzieląc się niewielką ilością swojej krwi można uratować życie innego człowieka.

W praktyce każda osoba ważąca więcej niż 50 kg przed 65. rokiem życia może oddać krew – najczęściej w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa lub Krwiolecznictwa lub w specjalnie zorganizowanym mobilnym punkcie poboru krwi.

Krwiodawcom przysługuje szereg przywilejów i praw, m.in.:

• dzień wolny od pracy w dniu oddawania krwi z zachowaniem prawa do wynagrodzenia;
• 100% zwrot kosztów dojazdu do stacji krwiodawstwa,
• posiłek regeneracyjny o wartości 4500 kcal (najczęściej czekolada, a także herbata, kawa lub sok);
• uprawnienie do korzystania ze świadczeń zdrowotnych lekarza pierwszego kontaktu i aptek bez kolejki;
• ekwiwalent pieniężny w przypadku dawców rzadko spotykanych grup krwi oraz u osób poddanych różnego rodzaju zabiegom uodparniającym przed jej pobraniem;
• istnieje specjalna ulga podatkowa dla krwiodawców, w zależności od ilości oddanej krwi można ująć ją w corocznym zeznaniu podatkowym;
• bezpłatne przejazdy środkami komunikacji miejskiej w przypadku krwiodawców posiadających legitymację honorowego dawcy krwi. Legitymację uzyskać mogą osoby, które oddały dotychczas co najmniej 15 litrów (kobiety) i 18 litrów krwi (mężczyźni).

Należy podkreślić, że pobieranie składników krwi jest zupełnie bezpieczne dla osób ją oddających. Obecnie cała procedura wykonywana jest za pomocą jałowego, jednorazowego sprzętu, przed pobraniem krwi wykonywane są podstawowe badania w celu wykluczenia chorób zakaźnych, oceny morfologii krwi, a także zakażenia HBV, HCV, HIV i kiłą. Ze względów bezpieczeństwa, oddawanie krwi pełnej ograniczone jest do 6 razy w roku u mężczyzn i 4 razy w roku u kobiet. Oddawanie osocza możliwe jest częściej. Zgodnie z zasadą „po pierwsze nie szkodzić” krew nigdy nie jest pobierana od osób, u których może to być ryzykowne. Podobnie, gdy pacjent zgłasza pewne informacje mogące się wiązać z ryzykiem dla potencjalnego biorcy oddanie krwi można odroczyć. Regulują to odpowiednie przepisy.

Sama procedura oddania krwi polega na pobraniu około 450 ml krwi pełnej poprzez specjalną igłę połączoną ze specjalnym zestawem, do którego trafia materiał. Druga możliwość to tzw. afereza, czyli podłączenie dawcy do specjalnego aparatu „wyławiającego” z krwiobiegu potrzebne składniki krwi – krwinki lub osocze.

Powikłania oddawania krwi obejmują ewentualnie osłabienie, które mija dość szybko, ponieważ zdrowy organizm szybko regeneruje oddane składniki krwi. Ponadto, w miejscu wkłucia może wystąpić zasinienie lub obrzęk – wystarczy zastosować chłodne okłady lub specjalne żele przeciw obrzękom. Są to jednak niewielkie dolegliwości w  porównaniu z możliwością obdarowania chorego człowieka cząstką siebie i uratowania jego życia. Warto pamiętać, że obecnie nie ma na świecie możliwości zastąpienia krwi jakimkolwiek innym płynem. Jest to jedyny w swoim rodzaju, najcenniejszy lek, który można pozyskać jedynie od dawców.