×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Odkleszczowe zapalenie mózgu: przyczyny, objawy i leczenie


Aktualizacja: lek. Magdalena Wiercińska

Odkleszczowe zapalenie mózgu jest chorobą ośrodkowego układu nerwowego wywoływaną przez wirusy z rodziny Flaviviridae. Choroba ujawnia się zwykle 7–14 dni po ukłuciu przez kleszcza. Objawy to: zawroty głowy, nudności i wymioty. Choroba nie przenosi się między ludźmi. Profilaktyka choroby polega na ochronie ciała przed kleszczami, stosowaniu repelentów, jak najszybszym mechanicznym usuwaniu kleszczy oraz na szczepieniu.

Co to jest odkleszczowe zapalenie mózgu?

Odkleszczowe zapalenie mózgu jest chorobą ośrodkowego układu nerwowego wywoływaną przez wirusy z rodziny Flaviviridae. Zakażenie przenoszone jest podczas ukłucia przez kleszcze Ixodes. Dorośli chorują częściej niż dzieci.

Źródłem wirusa są małe gryzonie, a także kleszcze (przekazują zakażenie na następne pokolenia). W rejonach endemicznego występowania choroby do zakażenia dochodzi zwykle w wyniku ukłucia przez zakażonego kleszcza. Rzadko zakażenie następuje drogą pokarmową w wyniku spożycia niegotowanego mleka zakażonych zwierząt. Choroba może się rozprzestrzeniać w formie małych epidemii.

Czynnikami ryzyka zakażenia jest długotrwałe przebywanie lub praca na terenach leśnych w rejonach endemicznego występowania choroby, a także spożywanie surowego mleka zwierząt hodowanych w tych rejonach.

Zachorowania na odkleszczowe zapalenie mózgu obserwuje się zwykle w ciepłych miesiącach roku – między kwietniem a listopadem, kiedy przypada także okres największej aktywności kleszczy.

Okres wylęgania i zakaźności wynosi 7–14 dni. Choroba nie przenosi się między ludźmi.

Odkleszczowe zapalenie mózgu - przyczyny

Wyróżnia się dwa typy przebiegu choroby: europejski – łagodniejszy i dalekowschodni – cięższy. Początkowo wirusy namnażają się w komórkach skóry i okolicznych węzłach chłonnych, a następnie dostają się do naczyń krwionośnych. W tym okresie dochodzi do zakażenia różnych komórek organizmu, co manifestuje się wystąpieniem objawów zwiastunowych. U niektórych zakażonych osób dochodzi wówczas do eliminacji zakażenia. U pozostałych dochodzi do wtórnej wiremii, podczas której zakażeniu ulegają komórki śródbłonkowe naczyń mózgowych, a następnie również komórki nerwowe mózgu. Na tym etapie zwykle ujawniają się objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, a w przypadku dalszego rozprzestrzeniania się zakażenia również objawy zapalenia mózgu.

Jak często występuje odkleszczowe zapalenie mózgu?

Odkleszczowe zapalenie mózgu występuje w Europie Środkowej i Wschodniej, a także w południowej części Rosji. Najwięcej zachorowań rejestruje się w Austrii, Czechach i południowych Niemczech, przy czym liczba zachorowań w Austrii w ostatnich latach uległa znacznemu obniżeniu ze względu na masowe szczepienia przeciw odkleszczowemu zapaleniu mózgu (blisko 80% mieszkańców zostało zaszczepionych). Pierwsze zachorowanie w Polsce odnotowano w 1947 r. W 2015 r. zarejestrowano w Polsce 149 zachorowań (0,39/100 000/rok), z czego 100 rozpoznano w województwach podlaskim i warmińsko-mazurskim (rejony endemiczne). Zwykle wzrost liczby zachorowań obserwuje się po łagodnych zimach, co jest następstwem większej przeżywalności kleszczy. Ze względu na stosunkowo niewielki odsetek zakażonych kleszczy ryzyko wystąpienia pełnoobjawowej choroby u mieszkańca Europy Środkowej, który nie ma swoistej odporności i został ukłuty przez kleszcza, waha się od 0,003 do 0,75%, a więc jest bardzo niskie.

Odkleszczowe zapalenie mózgu - objawy

Choroba zaczyna się nagle i ma przebieg dwufazowy – fazę zwiastunową i neuroinfekcji. Choroba ujawnia się zwykle 7–14 dni po kontakcie z zakażonym kleszczem, ale u niektórych osób, u których objawy zwiastunowe nie wystąpiły lub były słabo zaznaczone, okres wylęgania choroby może sięgać 4 tygodni.

1. Faza zwiastunowa
Utrzymuje się do 7 dni, po czym u większości chorych dochodzi do samoistnego wyleczenia. W tej fazie występują:

  • objawy grypopodobne: gorączka (do 38°C), ból głowy, mięśni i stawów, zapalenie górnych dróg oddechowych
  • nudności, wymioty, biegunka.

Ponieważ w tej fazie choroba zwykle przypomina grypę lub inne wirusowe zakażenie górnych dróg oddechowych, dlatego odkleszczowego zapalenia mózgu w tym okresie się nie rozpoznaje. Objawy zwiastunowe utrzymują się zwykle około tygodnia i ustępują samoistnie. Po trwającym kolejny tydzień okresie utajenia u blisko połowy chorych ujawnia się faza objawowa, a u pozostałych dochodzi do pełnego wyzdrowienia i choroba ze względu na nieswoiste objawy fazy zwiastunowej pozostaje nierozpoznana.

2. Faza neuroinfekcji
U niektórych chorych po kilku dniach stosunkowo dobrego samopoczucia pojawiają się objawy zapalenia ośrodkowego układu nerwowego. Może ono przebiegać jako:

  • zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych – występuje najczęściej, zwykle ma łagodny przebieg, dominującym objawem jest ból głowy, może też występować sztywność karku. Gorączka sięga 40°C, mogą występować zawroty głowy, nudności i wymioty.
  • zapalenie mózgu – charakteryzuje się zaburzeniami świadomości i objawami uszkodzenia struktur mózgu, którym towarzyszą zaburzenia orientacji, koncentracji i pamięci. U niektórych chorych mogą występować: oczopląs, drżenia kończyn i porażenia nerwów czaszkowych powodujące zaburzenia mowy i połykania. Rzadziej obserwuje się różne formy afazji (zaburzeń mowy), niedowład połowiczy i drgawki. W najcięższych przypadkach narastająca senność może przejść w śpiączkę, a dołączające się zaburzenia oddychania i krążenia mogą być przyczyną nagłej śmierci.
  • zapalenie mózgu i móżdżku
  • zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego – to najrzadsza forma przebiegu fazy objawowej jest zapalenie rdzenia kręgowego , którego głównym objawem są szybko rozwijające się niedowłady kończyn oraz zaburzenia czucia. Chorzy z objawami zapalenia rdzenia kręgowego wymagają wielomiesięcznej hospitalizacji zwykle połączonej z rehabilitacją.

Objawy fazy objawowej najczęściej ustępują w ciągu 2 tygodni, ale w cięższych przypadkach mogą utrzymywać się nawet przez 2 miesiące. U niektórych chorych mogą rozwinąć się powikłania utrudniające powrót do normalnego życia przez wiele miesięcy.

Co robić w razie wystąpienia objawów odkleszczowego zapalenia mózgu?

W fazie zwiastunów zwykle wystarczające jest postępowanie objawowe, co zwykle wiąże się z przyjmowaniem leków przeciwgorączkowych częściej niż raz dziennie i wymaga nadzoru lekarza. Ze względu na to, że objawy odkleszczowego zapalenia mózgu są niecharakterystyczne, co powoduje trudność ustalenia rozpoznania, konieczne jest poddanie się chorego badaniu lekarza, który wykluczy inne choroby. W przypadku wystąpienia objawów zapalenia mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych pacjent zostanie skierowany do szpitala.

Jak lekarz ustala diagnozę odkleszczowego zapalenie mózgu?

W fazie zwiastunowej ustalenie rozpoznania odkleszczowego zapalenia mózgu jest niemożliwe ze względu na brak charakterystycznych objawów oraz wyników podstawowych badań laboratoryjnych. Rozpoznanie zapalenia mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych jest możliwe dopiero w fazie objawowej, a ustalenie przyczyny ułatwiają badania laboratoryjne polegające na wykrywaniu w surowicy krwi przeciwciał skierowanych przeciw wirusowi. Ważnym badaniem potwierdzającym rozpoznanie, które należy wykonać w każdym przypadku podejrzenia choroby, jest badanie płynu mózgowo-rdzeniowego. Zwykle uzyskuje się go za pomocą punkcji lędźwiowej i w przypadku zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych stwierdza się zwiększoną liczbę komórek, zwłaszcza jednojądrzastych. Również w płynie mózgowo-rdzeniowym można wykryć obecność przeciwciał skierowanych przeciw wirusowi odkleszczowego zapalenia mózgu, co stanowi ważne potwierdzenie rozpoznania.

Odkleszczowe zapalenie mózgu - leczenie

Nie ma leków aktywnych wobec wirusa odkleszczowego zapalenia mózgu, dlatego leczenie przyczynowe nie jest możliwe. Chorzy otrzymują dożylne uzupełnianie niedoborów wodno-elektrolitowych powstałych w związku z gorączką i wymiotami. Ponadto stosuje się leki przeciwbólowe i zmniejszające obrzęk mózgu, co łagodzi przebieg choroby i zmniejsza ryzyko powikłań. Pacjent w fazie objawowej powinien pozostawać w obserwacji szpitalnej.

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie?

Rokowanie u większości chorych jest dobre, a objawy ustępują całkowicie. Jedynie u chorych na zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego przez wiele miesięcy mogą się utrzymywać: zaburzenia czucia, niedowłady, upośledzenie pamięci i skupienia uwagi. U chorych z porażeniami dochodzi do zaniku mięśni. Śmiertelność w Europie nie przekracza 2% i dotyczy chorych z porażeniami kończyn i zaburzeniami oddychania.

Jeżeli choroba przebiegała pod postacią zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, zwykle wymaga jedynie ograniczenia wysiłku fizycznego w okresie kilku tygodni po ustąpieniu objawów. W przypadku zapalenia mózgu i rdzenia kręgowego powrót do pełni zdrowia może wymagać wielomiesięcznej rehabilitacji.

Przechorowanie odkleszczowego zapalenia mózgu daje trwałą odporność.

Co robić, aby uniknąć zachorowania na odkleszczowe zapalenie mózgu?

Profilaktyka zachorowań na odkleszczowe zapalenie mózgu obejmuje: pasteryzację mleka, zmniejszanie populacji kleszczy oraz stosowanie osobistych środków ochrony. Na obszarach endemicznych mleko może zawierać wirusa odkleszczowego zapalenia mózgu, dlatego pasteryzacja i niespożywanie niepasteryzowanego mleka i przetworów mlecznych zapobiega zakażeniom. Można także wpłynąć na liczbę kleszczy w środowisku przez np. regularne koszenie trawy wokół domu, stosowanie środków roztoczobójczych lub kontrolę populacji jeleni. Nieswoiste osobiste środki ochrony obejmują unikanie kleszczy:

  • unikanie kontaktu z roślinnością, szczególnie w lasach liściastych i mieszanych o bogatym poszyciu i z warstwą butwiejących roślin na ziemi, co stwarza warunki korzystne dla kleszczy
  • noszenie jasnej odzieży (kleszcze są lepiej widoczne na jasnej odzieży) z długimi rękawami i długich spodni, wysokich skarpet naciągniętych na nogawki (w celu zmniejszenia dostępu kleszczy do skóry)
  • stosowanie środków odstraszających kleszcze
  • dokładne oglądanie całego ciała pod kątem obecności kleszczy
  • możliwie jak najszybsze usuwanie kleszczy z ciała, choć należy pamiętać, że wirusy odkleszczowego zapalenia mózgu znajdują się w gruczołach ślinowych kleszcza, więc do zakażenia może dojść już w ciągu kilku minut od przyczepienienia się do skóry.

Zobacz: Jak usunąć kleszcza?

Szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu

Szczepienie przeciwko odkleszczowemu zapaleniu mózgu jest skuteczną metodą zapobiegania zachorowaniu. Szczepienie zaleca się osobom mieszkającym na terenach endemicznego występowania tej choroby lub wyjeżdżającym tam w celach turystycznych lub zarobkowych, a zwłaszcza:

  1. pracującym przy eksploatacji lasu, żołnierzom, funkcjonariuszom straży pożarnej i granicznej
  2. myśliwym, rolnikom
  3. turystom i młodzieży biwakującym lub spędzającym czas na terenach leśnych, uczestnikom obozów i kolonii.

Szczepienie podstawowe obejmuje podanie 3 dawek. Schemat szczepienia obejmuje podanie pierwszej dawki, następnie drugiej – po 1–3 miesiącach i trzeciej po 6–15 miesiącach. Po 2 dawkach przeciwciała występują u 90% szczepionych. Aby zdążyć przed sezonem aktywności kleszczy, szczepienie należy rozpocząć wczesną zimą.

Możliwe jest także zastosowanie schematu przyspieszonego: 2 dawki w odstępie 2 tygodni, a trzecia 5–12 miesiącach po drugiej lub 3 dawki pierwsza, druga po 7 dniach, kolejna po 21 dniach oraz czwarta po 12–18 miesiącach.

Dawki przypominające podaje się co 3 lata.

12.07.2022
Zobacz także
  • Szczepienie przeciwko środkowoeuropejskiemu odkleszczowemu zapaleniu mózgu
  • Jak usunąć kleszcza?
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta