Atopowe zapalenie skóry (AZS) u dzieci i niemowląt: przyczyny, objawy i leczenie

, dr hab. Adriana Polańska
Katedra i Klinika Dermatologii Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Charakterystyczną cechą atopowego zapalenia skóry u dziecka lub niemowlęcia jest uporczywy i bardzo nasilony świąd skóry, często wywołujący rozdrażnienie i niepokój dziecka.

Co to jest atopowe zapalenie skóry i jakie są jego przyczyny?

Atopowe zapalenie skóry (AZS) należy do zapalnych alergicznych chorób skóry i jest związane z uczuleniem na substancje znajdujące się w środowisku zewnętrznym, czyli na tzw. alergeny.

Rozpoczyna się zazwyczaj we wczesnym dzieciństwie, charakteryzuje się długotrwałym przebiegiem i tendencją do nawrotów nawet po długim okresie bezobjawowym. Choroba ta niewątpliwie ma podłoże genetyczne, co jest związane zarówno z nieprawidłowym funkcjonowaniem układu immunologicznego, jak i wadliwą budową naskórka.

U większości chorych na atopowe zapalenie skóry stwierdza się zwiększone stężenie immunoglobuliny E (przeciwciała klasy IgE), a więc białka zaangażowanego w procesy alergiczne. Przeciwciała te skierowane są przeciwko m.in. alergenom zawartym w pokarmach (np. białku mleka krowiego, białku jaja kurzego, mące), alergenom unoszącym się w powietrzu (np. pyłkom drzew, traw, chwastów oraz roztoczom kurzu domowego, sierści zwierząt, pleśniom). Ważną rolę w wywoływaniu zmian skórnych odgrywają również układy hormonalny i nerwowy, a istotne znaczenie ma też stres, który może powodować nawet zaostrzenie stanu klinicznego.

Jak często występuje atopowe zapalenie skóry u dzieci i niemowląt?

Obecnie stwierdza się coraz częstsze występowanie chorób alergicznych, w tym atopowego zapalenia skóry. Uważa się, że choroba ta może dotyczyć 12–24% całej populacji Europy. Atopowe zapalenie skóry rozpoznaje się zwykle we wczesnym okresie dzieciństwa i u ponad połowy chorych pierwsze zmiany skórne pojawiają się w 1. roku życia.

W związku z przynależnością atopowego zapalenia skóry do chorób alergicznych (związanych z nadprodukcją przeciwciał IgE) stwierdza się możliwość rodzinnego występowania tej dermatozy. Jeśli obydwoje rodziców cierpi na choroby alergiczne, istnieje nawet 70% ryzyko rozwoju AZS u dziecka. Poza tym zwiększa się możliwość wystąpienia innych chorób alergicznych, takich jak alergiczne zapalenie spojówek, nieżyt nosa czy astma.

Atopowe zapalenie skóry u dziecka - zdjęcia

Atopowe zapalenie skóry (AZS) u dziecka - zdjęcie
Ryc. 1. Typowa lokalizacja zmian skórnych u dziecka z AZS
Atopowe zapalenie skóry (AZS) u dziecka - zdjęcie
Ryc. 2. Zmiany rumieniwo-grudkowe w okolicach podkolanowych u dziecka

zdjęcia AZS

Atopowe zapalenie skóry (AZS) u dziecka - zdjęcie
Ryc. 3. Rozsiane zmiany wypryskowate na skórze przedramion i rąk
Atopowe zapalenie skóry (AZS) u dziecka - zdjęcie
Ryc. 4. Swędzące zmiany wypryskowate w typowej dla AZS lokalizacji

zdjęcia AZS

Atopowe zapalenie skóry (AZS) u dziecka - zdjęcie
Ryc. 5. Zmiany wypryskowate na skórze twarzy dziecka
Atopowe zapalenie skóry (AZS) u dziecka - zdjęcie
Ryc. 6. Ogniska lichenizacji w obrębie skóry nadgarstków w przebiegu AZS

zdjęcia AZS

Atopowe zapalenie skóry u dzieci i niemowląt - objawy

Charakterystyczną cechą atopowego zapalenia skóry jest uporczywy i bardzo nasilony świąd skóry, nierzadko wywołujący rozdrażnienie i niepokój dziecka, a także mogący powodować przebudzenia w trakcie snu lub nawet bezsenność.

Ponadto u dziecka z AZS stwierdza się bardzo suchą skórę i jej bardzo dużą wrażliwość na czynniki zewnętrzne oraz skłonność do podrażnień. Kontakt z czynnikami drażniącymi, takimi jak niewłaściwe preparaty do pielęgnacji, pot, uczulające alergeny, może zaostrzać zmiany skórne. Chorzy nie tolerują wełnianych ubrań. Umiejscowienie i rodzaj zmian skórnych zależą od wieku pacjenta i stopnia nasilenia procesu zapalnego skóry (faza ostrego lub przewlekłego stanu zapalnego).

W fazie ostrej obserwuje się ogniska rumieniowe, dość wyraźnie odgraniczone od skóry otoczenia, na których podłożu występują drobne grudki, pęcherzyki oraz nadżerki. Dla przewlekłego stanu zapalnego typowe są ogniska z pogrubiałą skórą i wzmożonym rysunkiem linii skórnych (tzw. lichenizacja), ponadto widuje się powierzchowne złuszczanie naskórka. We wczesnym dzieciństwie, do końca 2. roku życia, zmiany skórne mają charakter nieregularnych ognisk rumieniowo-wysiękowych i obecne są typowo na skórze twarzy (policzki, czoło, owłosiona skóra głowy) i dodatkowo na dalszych częściach kończyn oraz tułowiu.

W niektórych przypadkach może być zajęta skóra zgięć stawowych (łokciowych, podkolanowych, nadgarstków). Pomiędzy 3. a 11. rokiem życia ogniska lichenizacji obserwuje się głównie w obrębie powierzchni zgięciowych stawów, natomiast w grupie dzieci najstarszych, podobnie jak u dorosłych, mogą być zajęte grzbiety rąk. W każdym okresie życia w najcięższych przypadkach może dojść do zajęcia całej skóry chorego, co nazywamy erytrodermią.

Co robić w razie wystąpienia objawów atopowego zapalenia skóry u dzieci i niemowląt?

W przypadku wystąpienia na skórze dziecka zmian skórnych przebiegających z intensywnym świądem wskazana jest wizyta u lekarza dermatologa w celu postawienia diagnozy, przeprowadzenia diagnostyki i leczenia zmian Wiele zapalnych chorób skórnych może mieć podobny obraz kliniczny i należy je wykluczyć.

Rozpoznanie atopowego zapalenia skóry u dzieci i niemowląt

Rozpoznanie AZS jest ustalane na podstawie obrazu klinicznego i szczegółowo zebranego wywiadu lekarskiego. W związku z różnorodnością objawów w diagnozowaniu AZS stosuje się tzw. kryteria diagnostyczne (rozpoznawcze), określone kryteriami Hanifina i Rajki. Do najważniejszych objawów należą:

  • świąd skóry
  • charakterystyczne zmiany skórne i ich umiejscowienie w obrębie powierzchni zgięciowych kończyn
  • przewlekły i nawrotowy przebieg zapalenia skóry
  • osobniczy lub rodzinny wywiad w kierunku atopii
  • suchość skóry
  • rogowacenie mieszkowe
  • dodatnie wyniki skórnych testów punktowych
  • wczesne pojawienie się pierwszych objawów chorobowych
  • zwiększone stężenie IgE w surowicy krwi
  • skłonność do wyprysku rąk i stóp
  • wyprysk sutków
  • zapalenie czerwieni wargowej
  • nawracające zapalenie spojówek
  • zaciemnienie okolic oczodołów
  • rumień/zblednięcie twarzy
  • świąd skóry po spożyciu niektórych pokarmów
  • złe znoszenie wełny
  • nietolerancja niektórych pokarmów
  • biały dermografizm, czyli paradoksalna reakcja skóry, która u chorych na atopowe zapalenie skóry przejawia się tym, że po zadrapaniu skóra reaguje zblednięciem, a nie zaczerwieniem – co jest o wiele częstsze
  • „polakierowane paznokcie”, objaw często widywany w przebiegu AZS, wiąże się z intensywnym świądem, częstym pocieraniem i drapaniem, co doprowadza do powstania jakby polakierowanych paznokci.

W celu potwierdzenia tła alergicznego choroby u dzieci powyżej 4. roku życia przeprowadza się tzw. skórne testy punktowe. Testy te wykonuje się na skórze przedramienia z podejrzanymi alergenami pokarmowymi, pyłkami i roztoczami kurzu domowego, pleśniami, sierścią zwierząt.

W przypadku braku możliwości wykonania testów (niedostateczny wiek pacjenta, konieczność stałego pobierania leków przeciwalergicznych) można wykonać badanie z krwi pacjenta i oznaczyć miano przeciwciał IgE skierowanych przeciwko konkretnym alergenom lub zmierzyć ich całkowitą pulę.

AZS u dzieci i niemowląt - sposoby leczenia

Leczenie AZS zależy od wieku pacjenta, rozległości i nasilenia zmian skórnych. Jeśli zostały ustalone czynniki uczulające, należy w miarę możliwości ich unikać, ale podstawową rolę leczniczą spełnia prawidłowa pielęgnacja skóry dziecka. W związku z nasiloną suchością skóry należy nawilżać i natłuszczać skórę specjalnymi preparatami zwanymi emolientami. Tak więc zaleca się środki miejscowe o pH 5,5 (emulsje do kąpieli, kremy, lotiony, maści), przeznaczone do skóry atopowej, które dodatkowo łagodzą dolegliwości świądowe. Skóra dziecka chorego na AZS wymaga 3–4-krotnej aplikacji preparatu w ciągu doby.

W przypadku ognisk zapalnych przebiegających z tworzeniem świądowych grudek czy lichenizacją konieczne jest zastosowanie preparatów przeciwzapalnych. W tej grupie leków znajdują się zwłaszcza preparaty steroidowe, które ze względu na różną siłę działania i możliwość wywoływania działań niepożądanych powinien dobrać indywidualnie lekarz dermatolog. Nową bezpieczniejszą grupą leków do stosowania zewnętrznego są inhibitory kalcyneuryny, które dodatkowo można stosować profilaktycznie w celu zapobiegania zaostrzeniom. Z powodu intensywnego świądu dzieci z AZS wymagają terapii przeciwświądowej z zastosowaniem leków przeciwhistaminowych. Niektóre z leków (tzw. pierwszej generacji) wykazują dodatkowo efekt uspokajający i ułatwiają zasypianie.

W cięższych przypadkach znaczenie lecznicze ma fototerapia (naświetlania promieniami ultrafioletowymi), a w erytrodermii wskazane są hospitalizacja dziecka i rozważenie terapii z użyciem silnych środków przeciwzapalnych (nawet podawanych dożylnie). Ponadto u dzieci z udokumentowaną alergią (czyli określoną na podstawie objawów i przeprowadzonych badań dodatkowych) można rozważyć tzw. immunoterapię swoistą, powszechnie nazywaną odczulaniem (zobacz: Immunoterapia alergenowa).

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie AZS u dziecka i niemowlęcia?

Tak jak wspomniano wcześniej, AZS ma charakter przewlekły i może nawracać, nawet po dłuższym okresie bezobjawowym, co ma np. związek z sezonowym występowaniem alergii (przykładowo okresowe pogarszanie się zmian skórnych na wiosnę związane z pyleniem drzew). AZS nie jest chorobą jedynie wieku dziecięcego, ponieważ nawet u 45–60% chorych może utrzymywać się poza okresem dojrzewania.

U dzieci z rozpoznaniem choroby atopowej stwierdza się skłonność do nadwrażliwości w odniesieniu do alergenów środowiskowych, co może się przejawiać we wczesnym dzieciństwie nie tylko w postaci AZS, ale również jako alergia pokarmowa, a u dzieci nieleczonych może rozwinąć się też astma.

Co trzeba robić po zakończeniu leczenia AZS u dziecka i niemowlęcia?

Po intensywnym leczeniu zaostrzenia AZS może nie być zmian skórnych, ale wskazana jest stała codzienna pielęgnacja skóry dziecka specjalnymi preparatami przeznaczonymi do pielęgnacji skóry atopowej, czyli emolientami. Obecnie na rynku medycznym znajduje się wiele takich preparatów, które mają różnorodną konsystencję (w zależności od preferencji: lotiony, mleczka, kremy, tłuste kremy) i mogą być dodawane do kąpieli.

Skóra chorego dziecka nawet w okresie bezobjawowym powinna być nawilżana 3–4-krotnie w ciągu dnia. Utrzymanie prawidłowego nawilżenia naskórka ogranicza wchłanianie alergenów przez skórę i redukuje świąd. Należy bezwzględnie unikać środków drażniących, a także kontaktu z uczulającymi alergenami. W przypadku stwierdzenia alergii na niektóre alergeny (roztocza kurzu, pleśnie) zaleca się wprowadzenie zmian w otoczeniu dziecka, np. usunięcie dywanów w sytuacji alergii na roztocza kurzu.

Co robić, aby uniknąć zachorowania dziecka na AZS?

W przypadku dzieci, u których nie obserwuje się jeszcze objawów chorobowych, a w rodzinach występują choroby alergiczne, zaleca się karmienie naturalne noworodków i niemowląt, odpowiednią dietę matek karmiących, opóźnienie i stopniowe rozszerzanie diety dziecka w zakresie pokarmów stałych oraz ograniczenie kontaktu dziecka z alergenami środowiskowymi.

Jeżeli wystąpią wczesne objawy chorobowe, należy zmniejszyć kontakt organizmu pacjenta ze szkodliwymi czynnikami środowiskowymi, odpowiednio pielęgnować skórę dziecka oraz zapobiegać infekcjom. Ogniska zapalne (np. w jamie ustnej w postaci próchniczych, niedoleczonych zębów czy obecność ropnych migdałków) mogą być przyczyną nasilenia zmian skórnych, zatem istotne jest ich jak najwcześniejsze wyleczenie.

Szkoły atopii

Ogromne znaczenie odgrywa edukacja pacjenta i jego rodziny realizowana przykładowo w ramach tzw. szkół atopii.

Atopowe zapalenie skóry u dziecka i niemowlęcia - domowe sposoby na złagodzenie zmian

W ramach domowych sposobów łagodzenia zmian w przebiegu AZS zasadnicze znaczenie ma przede wszystkim stosowanie emolientów, czyli emolientoterapia, która jest podstawową metodą leczenia AZS, stosowaną niezależnie od stopnia nasilenia objawów. Regularne stosowanie tych preparatów wpływa na odbudowę funkcji bariery naskórkowej, zmniejsza suchość skóry, ogranicza jej świąd i co istotne – pozwala ograniczyć stosowanie leków przeciwzapalnych. Nowoczesne emolienty, tzw. emolienty plus, korzystnie wpływaja na mikrobom skóry i wykazują dodatkowe działanie przciwświądowe i przeciwzapalne.Warto zauważyć, że stosowane na zmienioną zapalnie skórę mogą wzmagać uczucie świądu. Istotne znaczenie w łagodzeniu objaów ma także unikanie czynników drażniących, w tym mechanicznych (syntetycznych włókien, wełny), fizycznych (wysoka temperatura otoczenia, mała wilgotność) czy chemicznych (mydła, detergenty).

Atopowe zapalenie skóry u dziecka i niemowlęcia - czym smarować?

Emolienty w leczeniu AZS są uznaną formą terapii od wielu lat, stosowaną niezależnie od wieku dziecka chorego na AZS czy stopnia nasilenia objawów klinicznych. Aby nie szkodziły skórze niemowlęcia czy dziecka, nie powinny zawierać substancji zapachowych oraz konserwujących czy też białek roślinnych. Dobry emolient w swoim składzie zawiera natomiast substancje okluzyjne (np. wazelinę), wiążące wodę (mocznik, sorbitol, glicerol) oraz odbudowujące barierę naskórkową (ceramidy, cholesterol). Dodatkowo, nowe emolienty tzw. emolienty plus, są wzbogacone o substancje pochodzenia roślinnego i mają dodatkowe przeciwzapalne i przeciwświądowe właściwości.

14.07.2022
Zobacz także
  • Pokrzywka u dzieci
  • Pieluszkowe zapalenie skóry
  • Objawy skórne u dzieci: plamki, krosty, bąble
  • Atopowe zapalenie skóry
  • Alergia
Wybrane treści dla Ciebie
  • Kamica pęcherzyka żółciowego u dzieci
  • Zapalenie oskrzelików
  • Autyzm
  • Opryszczka u dzieci
  • Atopowe zapalenie skóry
  • Inne badania wykonywane u chorych na astmę
  • Mózgowe porażenie dziecięce
  • Alergia na leki u dzieci
  • Badanie ostrości wzroku u dzieci
  • Zaburzenia depresyjne u dzieci i młodzieży
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta