Czy grzyb w domu jest groźny dla dziecka z uczuleniem na penicylinę?

Pytanie nadesłane do redakcji

Czy grzyb w domu jest groźny dla rocznego dziecka, które jest uczulone na penicylinę?

Odpowiedziała

dr med. Ewa Cichocka-Jarosz
Oddział Pulmonologii, Alergologii i Dermatologii
Klinika Chorób Dzieci Katedry Pediatrii UJ CM w Krakowie

Aby w pełni odpowiedzieć na to pytanie, należy uwzględnić kilka aspektów.

1. Rodzaje i budowa penicylin.

Antybiotyki te składają się czteroatomowego pierścienia A oraz 5–6-członowego pierścienia B oraz łańcuchów bocznych. W systematyce antybiotyków z grupy penicylin rozróżnia się jej postać naturalną (znaną pod nazwą penicylina benzylowa lub penicylina G, wytwarzaną przez grzyb pleśniowy Penicillium notatum) i półsyntetyczne (gł. aminopenicyliny – ampicylina i amoksycylina). Penicyliny półsyntetyczne mają ten sam rdzeń (pierścienie A i B), co naturalna, a różnią się od niej i między sobą tylko łańcuchami bocznymi. Podczas kowalencyjnego łączenia się penicyliny z białkami ustrojowymi powstają nowe jakościowo związki o potencjale działania alergizującego, tzw. determinanty, w tym grupa penicyloilowa (PPL), zwana większą determinantą, oraz grupy determinant mniejszych (minor determinant mixture – MDM). Penicyliny najsilniej alergizują po zetknięciu się ze skórą, słabiej – wstrzyknięte dożylnie lub domięśniowo, a najsłabiej po przyjęciu doustnym.

2. Reakcje nadwrażliwości na leki.

W przypadku antybiotyków z grupy penicylin dzieli się je na alergiczne (warunkowane procesami immunologicznymi) oraz niealergiczne (niezależne od procesów immunologicznych), jak np. zespół Hoigné w przebiegu leczenia penicyliną prokainową o przedłużonym działaniu lub zespół nadwrażliwości wywołanej lekami (drug induced hypersensitivity syndrome – DIHS), w wyniku dysfunkcji enzymów wątrobowych cytochromu P-450. Objawy alergii na penicyliny mogą przyjąć postać następujących reakcji zgodnie z podziałem wg Gella i Coombsa: (a) alergia typu I (zależna od IgE) – pokrzywka/obrzęk naczynioruchowy, astma, wstrząs anafilaktyczny; (b) typ II – niedokrwistość hemolityczna, granulocytopenia, małopłytkowość; (c) typ III – choroba posurowicza, zapalenie naczyń; (d) typ IV – wyprysk kontaktowy. Najczęstszą postacią kliniczną reakcji polekowych po penicylinach są zmiany skórne, gł. pokrzywka i obrzęk naczynioruchowy (55% reakcji po penicylinie). Patomechanizm innych odczynów skórnych, takich jak rumień wielopostaciowy, osutki plamisto-grudkowe oraz najcięższa spośród skórnych manifestacji – zespół toksycznej nekrolizy naskórka (TEN), zwany zespołem Leyella i jego poronna postać – zespół Stevensa i Johnsona), nie jest wyjaśniony. Najcięższą systemową reakcją polekową jest wstrząs anafilaktyczny, czyli gwałtowna potencjalnie zagrażająca życiu wielonarządowa reakcja alergiczna. Najczęściej przyczyną skórnych odczynów jest uczulenie na determinantę główną. Determinanty mniejsze częściej wywołują wstrząs anafilaktyczny.
Mimo że saprofityczne i liczne chorobotwórcze grzyby produkują małe ilości penicyliny i substancji penicylinopodobnych (penicillin like), zjawisko rozwoju alergii na penicylinę w warunkach naturalnych wydaje się istnieć marginalnie.

3. Zjawisko nadrozpoznawalności alergii na antybiotyki.

Chociaż penicyliny pozostają grupą najbardziej uczulających antybiotyków (10% reakcji poantybiotykowych), mimo to istnieje tendencja do nadrozpoznawania tego uczulenia, a do uczulenia na penicylinę u dziecka w pierwszym roku życia należy odnosić się szczególnie krytycznie. Wynika to z faktu, że często objawy skórne występujące w trakcie infekcji leczonej antybiotykiem z grupy półsyntetycznych penicylin są mylnie interpretowane jako alergia na antybiotyk, podczas gdy wynikają z samej infekcji lub koincydencji infekcji i podania leku. Natomiast uczulenie na penicylinę krystaliczną jest praktycznie niespotykane w tej grupie wiekowej, gdyż wyjątkowo rzadko istnieją wskazania do podania penicyliny krystalicznej w pierwszym roku życia.

4. Wpływ narażenia na grzyby pleśniowe.
Chociaż nie ma żadnego związku pomiędzy faktycznym uczuleniem na determinanty penicyliny podanej doustnie lub parenteralnie a alergią na mikrospory grzybów z rodzaju Penicillium, gdyż są to procesy o różnych mechanizmach immunologicznych, niemniej jednak obecność wilgoci i grzybów pleśniowych w domu (na ścianach, pod tapetą, pod podłogą, w domach letniskowych nieogrzewanych całorocznie, w zanieczyszczonych systemach klimatyzacyjnych) jest potencjalnie niekorzystna dla wszystkich osób bez względu na wiek. Wynika to z dwojakiego oddziaływania składników grzybów pleśniowych na ludzki organizm:

• u osób uczulonych na alergeny grzybów pleśniowych z działania zawartych w pleśni alergenów, co manifestuje się najczęściej w postaci astmy i ewentualnie alergicznego nieżytu nosa,
• u wszystkich osób z działania mikotoksyn, m.in. aflatoksyn, patuliny, wytwarzanych przez niektóre gatunki grzybów pleśniowych (Penicillium i Aspergillus, Alternaria, Claviceps, Fusarium, Penicillium i Stachybotrys). Mikotoksyny, będące zanieczyszczeniem żywności, zwłaszcza zbóż i niektórych owoców, wykazują działanie toksyczne (immuno-, nefro-, hepato-, dermo- i neurotoksyczne) oraz kancerogenne, mutagenne i teratogenne.

Stąd w każdym przypadku należy ograniczać rozwój grzybów pleśniowych poprzez kontrolę wilgotności i wietrzenie pomieszczeń oraz konsekwentne usuwanie źródeł narażenia, w tym niespożywanie zanieczyszczonej mikotoksynami żywności. Należy podkreślić, że dotychczas jedynie kazuistycznie opisywano reakcje nadwrażliwości (np. w formie astmy) na te gatunki grzybów pleśniowych, które celowo stosuje się w przemyśle spożywczym (Penicillium nalgiovensis).