Co to jest omdlenie i jakie są przyczyny?
Omdlenie to nagła przemijająca utrata przytomności, spowodowana przejściowym spadkiem przepływu krwi przez mózg, której towarzyszy zanik napięcia mięśniowego. Skutkuje to osunięciem się dziecka na podłogę, niekiedy nagłym, co może powodować uraz ciała.
Powrót przytomności jest spontaniczny, szybki i całkowity, z reguły następuje w ciągu kilku sekund po znalezieniu się dziecka w pozycji poziomej.
Choć każde omdlenie jest wynikiem utraty przytomności, to nie każda utrata przytomności jest omdleniem. Utrata przytomności może być wynikiem chorób układu nerwowego (np. padaczka, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych), zaburzeń metabolicznych (śpiączka cukrzycowa) czy zatruć.
Omdlenia u dzieci są zjawiskiem częstym. Szacuje się że u około 30% dzieci i młodzieży między 10.-18. roku życia wystąpiło co najmniej jedno omdlenie. Omdlenia rzadko występują poniżej 8. roku życia.
Przyczyną omdlenia jest nagłe zmniejszenie przepływu krwi przez mózg. Najczęściej zdarza się to na drodze odruchowej, sprowokowanej przez czynniki zewnętrzne (50-80% wszystkich przypadków). Główną przyczyną jest przedłużona nieruchoma pozycja stojąca, np. w kościele czy w szkole (apele i akademie, warta honorowa, poczet sztandarowy). Długie przebywanie w pozycji pionowej u niektórych osób może skutkować spadkiem ciśnienia tętniczego krwi i zwolnieniem tętna, co prowadzi do omdlenia. Pojawieniu się omdlenia sprzyjają też emocje (np. występy szkolne), wysoka temperatura otoczenia, zaduch czy tłok. Omdlenie może być też spowodowane przez tzw. instrumentację medyczną, czyli zabiegi medyczne wykonywane u dzieci przez lekarzy czy pielęgniarki, w czasie których odczuwany jest ból. Zdarzają się zatem w czasie pobierania krwi, szczepień, wykonywania prób uczuleniowych, zmiany opatrunku gipsowego czy leczenia stomatologicznego. Wreszcie omdlenie może też nastąpić przy przedłużonym kaszlu, krztuszeniu się czy oddawaniu moczu lub stolca. Wszystkie wyżej wymienione sytuacje mogą się zdarzyć u dziecka z całkowicie prawidłowym układem krążenia.
Odwodnienie (np. w czasie biegunki) czy ostry krwotok też może spowodować omdlenie na skutek zmniejszenia się objętości krążącej krwi. Omdlenia na tle chorób i wad układu krążenia czy zaburzeń rytmu serca występują u dzieci rzadko. Pacjenci ci oprócz przejściowych utrat przytomności prezentują cały szereg innych objawów (np. szybkie męczenie się, duszność, sinicę, obrzęki), zapis EKG jest nieprawidłowy, a wynik badania lekarskiego sugeruje chorobę serca.
Jak się objawia omdlenie?
Zwykle omdlenie poprzedzone jest krótkim okresem, kiedy dziecko odczuwa dyskomfort. Może mieć zawroty głowy, zaburzenia widzenia i słuchu, nudności, uczucie duszności, bóle głowy czy brzucha. Otoczenie obserwuje nagłą bladość, nadmierną potliwość, brak kontaktu słownego i wzrokowego, wreszcie zwiotczenie i osunięcie się dziecka ku dołowi. Kiedy upadek jest nagły, może dojść do urazów ciała.
Co robić w razie wystąpienia omdlenia?
Dziecko, u którego wystąpiło omdlenie należy natychmiast położyć, unieść do góry nogi i ręce i przytrzymać je w tej pozycji przez 2-3 minuty. Należy stale obserwować czy dziecko oddycha i nie można go pozostawiać bez opieki.
Jeśli dziecko ma dopiero objawy poprzedzające omdlenie, też należy je położyć. Gdy nie ma takiej możliwości, powinno usiąść (najlepiej z głową schyloną między kolanami) lub przynajmniej kucnąć.
W razie zaobserwowania problemów z oddychaniem, drgawek lub innych objawów poza chwilową utratą przytomności (np. uraz przy upadku), należy natychmiast wezwać pogotowie ratunkowe. W każdym przypadku omdlenia z utratą przytomności, po którym dziecko odzyskało przytomność samoistnie, należy się z nim zgłosić do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej, najlepiej w dniu, kiedy wystąpiło omdlenie, aby lekarz mógł zbadać dziecko i ocenić jego stan zdrowia.
Jak lekarz stawia diagnozę?
Najistotniejszym zadaniem lekarza jest odróżnienie dzieci zdrowych z omdleniami łagodnymi od dzieci, u których omdlenie jest objawem poważnej choroby.
Kluczem do dobrze postawionej diagnozy jest szczegółowo zebrany wywiad. Znalezienie typowych sytuacji i czynników wyzwalających omdlenie pozwala uniknąć wielu kosztownych i niepotrzebnych badań.
Jeśli omdlenie wydarzyło się np. gdy dziecko stało w kościele, był upał i równocześnie miało biegunkę, to ustalenie rozpoznania jest stosunkowo łatwe i nie wymaga specjalistycznych badań.
Ocena pacjenta po omdleniu obejmuje zawsze: badanie lekarskie, pomiar ciśnienia tętniczego w pozycji leżącej i stojącej oraz wykonanie EKG.
W razie objawów wskazujących na chorobę serca, jako przyczynę omdlenia dziecko zostanie skierowane na konsultację do kardiologa dziecięcego. Na omdlenie związane z chorobami serca wskazują: obecność wady czy choroby serca, występowanie arytmii i bólów w klatce piersiowej, występowanie nagłych zgonów w rodzinie (szczególnie poniżej 35. rż.), nieprawidłowy zapis EKG.
Przy trudnościach z ustaleniem rozpoznania zwykle obok konsultacji kardiologicznej zalecane jest badanie neurologiczne i wykonanie EEG. Niekiedy konieczne jest też wykonanie innych badań zgodnie z decyzją konsultującego specjalisty.
Jakie są sposoby leczenia omdlenia?
Gdy omdlenie wywołane jest chorobą układu krążenia, pacjent powinien zostać objęty opieką kardiologa dziecięcego, który wprowadzi specjalistyczne leczenie zależnie od przyczyny omdlenia.
Omdlenia łagodne nie wymagają leczenia. Należy jednak unikać sytuacji sprzyjających omdleniom, aby uniknąć kolejnego epizodu.
Co robić, aby uniknąć omdlenia?
Gdy dziecko ma prawidłowy układ krążenia, a omdlenia są prowokowane pozycją stojącą, należy chronić je przed pozostawaniem przez dłuższy czas bez ruchu w pozycji pionowej. Podczas uroczystości szkolnych lub w kościele musi siedzieć, nie może stać w kolejkach, a na przystankach komunikacyjnych powinno spacerować.
Gdy omdlenia występują w czasie instrumentacji medycznej, zabiegi tego rodzaju należy wykonywać, gdy dziecko leży, najlepiej z uniesionymi nogami.
Pacjent z omdleniami łagodnymi powinien pić więcej płynów, dodawać nieco więcej soli do potraw i unikać wychodzenia do szkoły na czczo.
Omdlenia ustępują wraz z rozwojem dziecka, ale mogą się też pojawić w każdym wieku, np. pierwszy raz u osoby dorosłej.
