×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Jąkanie – co z tym robić?

mgr Marta Siewiera-Pięciak
pedagog-logopeda, terapeuta BFB
Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna nr 3 w Krakowie

Jąkanie to - mówiąc najprościej - zaburzenie płynności mowy, które może mieć różny charakter. Obserwujemy więc zawahania, potknięcia, napięcia mięśniowe, a czasem nagłe ruchy (tzw. tiki). Wszystko to utrudnia komunikację w grupie społecznej i może powodować wtórnie zaburzenia emocjonalno-społeczne.

Należy jednak na wstępie podkreślić, że jąkanie nie jest jednostką chorobową, ale zespołem wielu różnych objawów.

Jąkanie: kilka słów o definicji

Jest wiele definicji jąkania, czy szerzej - niepłynności mowy.

Znany polski badacz, prof. Zbigniew Tarkowski, definiuje jąkanie jako brak synchronizacji na trzech poziomach wypowiedzi:

  • semantycznej, polegającej na zaburzeniu w swobodnym przechodzeniu od jednej informacji do drugiej,
  • syntaktycznej, polegającej na zaburzeniu w sferze swobodnego przechodzenia od jednej struktury składniowej do drugiej,
  • płynności fizjologicznej, polegającej na braku koordynacji ruchów oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych, co uniemożliwia swobodne przechodzenie od jednej głoski do drugiej.

Dodatkowo, im poważniejsze jąkanie, tym częściej powyższym zaburzeniom mogą towarzyszyć nasilające się tzw. reakcje towarzyszące - fizjologiczne (np. pocenie się, czerwienienie się na twarzy), psychiczne (jak lęki) czy społeczne (unikanie mówienia w grupie, unikanie kontaktów z ludźmi).

Z kolei wybitna logopedka Renée Byrne podkreśla, że istotą jąkania jest już samo poczucie osoby, która nie mówi płynnie, że się jąka. Wskazówkami, czy mamy do czynienia z niepłynnością mowy mieszczącą się jeszcze w tzw. normie, czy też już z jąkaniem, są:

  • nasilenie niepłynności w mowie,
  • ciężkość niepłynności: do niepłynnej mowy dołączają się objawy napięcia mięśni, tiki, lęk przed mówieniem, z którymi dziecko zaczyna walczyć,
  • okoliczności występowania jąkania – mogą się one wiązać z niektórymi osobami, miejscami lub sytuacjami,
  • zachowania zmierzające do ukrywania trudności, np. dziecko ma już utrwaloną wadę i świadomie unika mówienia bądź mówienia w stresujących sytuacjach.

Rodzaje jąkania (ze względu na stopień nasilenia objawów)

Jąkanie dzielimy na:

  • łagodne - zaburzonych jest tylko około 2-5% słów; zaburzenie napięcia mięśniowego nie zakłóca mowy, pauzy trwają około 1 sekundy; nie występują tiki,
  • umiarkowane - zaburzonych jest około 5-8% słów; w tym przypadku napięcie mięśniowe zaczyna już przeszkadzać w mówieniu; pauzy trwają także około 1 sekundy, ale pojawiają się grymasy twarzy i tiki,
  • znaczne - zaburzone jest około 12-25% słów; napięcie mięśniowe daje się wyraźnie zauważyć; pauzy trwają 4-5 sekund; wyraźnie widać nasilone i długotrwałe grymasy oraz tiki; mowa stanowi ogromny problem dla mówiącego i staje się trudno zrozumiała dla słuchającego,
  • głębokie - zaburzonych jest więcej niż 25% słów; widać bardzo wyraźnie napięcie mięśniowe; pauzy trwają nawet dłużej niż 5 sekund; na twarzy obserwuje się wyraźne grymasy, występują tiki; często jąkanie uniemożliwia komunikowanie się z otoczeniem.

Na czym polega jąkanie?

Jąkanie wynika z braku koordynacji ruchowej trzech aparatów:

  • oddechowego,
  • fonacyjnego,
  • artykulacyjnego.

Zakłócenia funkcji aparatu oddechowego objawiają się płytkim wdechem i częstym mówieniem na wydechu, czyli resztkami powietrza.

Z kolei funkcje mięśni fonacyjnych utrudniają wydobycie głosu, co powoduje przerwy w mówieniu.

Natomiast skurcze mięśni narządów artykulacyjnych uniemożliwiają wykonywanie odpowiednich ruchów warg, języka, żuchwy lub sprawiają, że ten sam ruch musi być kilkakrotnie powtórzony.

Rodzaje jąkania (ze względu na rodzaj skurczów aparatu mowy, aparatu oddechowego i aparatu fonacyjnego)

Ze względu na dominujący rodzaj skurczów wyróżnia się:

  • jąkanie kloniczne, gdy dominują skurcze kloniczne, tj. powodujące powtarzanie dźwięku, np. „pa...pa...palto”; jest to łagodniejsza i często nieuświadomiona forma jąkania,
  • jąkanie toniczne, gdy dominują skurcze toniczne, powodując tzw. bloki w czasie mówienia; jest to bardziej zaawansowana forma jąkania i odczuwana jest jako bardzo przykra, np. „s..s..skóra”; „k..k..kogut”,
  • jąkanie kloniczno-toniczne, gdzie występują skurcze mieszane.

Dlaczego dziecko się jąka?

Choć jąkanie od wielu dekad jest przedmiotem intensywnych badań, jego przyczyny nadal nie zostały dostatecznie poznane (a w każdym razie - wiele teorii to po części nadal hipotezy).

Natomiast dowiedziono, że jąkanie jest wynikiem zadziałania nie jednego, lecz wielu czynników.

Przyczyny

  • Jąkanie „dziedziczne”. Przyczyną jest występowanie jąkania u niektórych członków rodziny. Jąkanie może być wówczas faktycznie „dziedziczne”, ale może to być również wyuczona reakcja (naśladownictwo) członków rodziny. Przy czym dziedziczy się prawdopodobnie nie samo jąkanie, ale obniżoną sprawność językową albo typ układu nerwowego, co może - ale nie musi - przyczynić się do powstania jąkania. Ponadto jąkający się rodzice mogą (często nieświadomie) przekazywać dziecku lęk przed rozwojem jąkania, który może wyzwolić jąkanie.
  • Jąkanie uwarunkowane psychologicznie. Według niektórych teorii psychologicznych jąkanie ma rodowód psychogenny i jest traktowane jak objaw nerwicy. Uważa się, że źródło jąkania tkwi w podświadomości. Ale psychologiczny wpływ na występowanie jąkania mogą mieć również sytuacje związane ze stresem emocjonalnym (może to być tylko jeden incydent, np. odseparowanie od rodziców, wypadek lub stała atmosfera domowa stwarzająca dziecku niekorzystne sytuacje uczuciowe).
  • Jąkanie behawioralne. Według behawiorystów jąkanie jest zachowaniem wyuczonym.
  • Przyczyny lingwistyczne. Teorie lingwistyczne podkreślają z kolei fakt, że dzieci najczęściej zaczynają mówić niepłynnie w okresie kształtowania się mowy. U dzieci jąkających się występuje bowiem zwykle opóźniony rozwój mowy lub trudności z opanowaniem trudniejszych głosek bądź też z tworzeniem nowych pojęć i wypowiadaniem swoich myśli.

Część badaczy nie zadowala się takim (zbyt prostym, jak twierdzą) podziałem i obstaje przy podziale na czynniki bardziej szczegółowe:

  • czynniki genetyczne,
  • opóźniony rozwój mowy,
  • zaburzenia emocjonalne (lęk, frustracje),
  • sytuacje traumatyczne (wypadek w rodzinie, choroba, śmierć),
  • zbytnia koncentracja rodziców na niepłynności mówienia,
  • błędne wzorce wymowy (naśladownictwo),
  • przestawianie dziecka z lewej ręki na prawą (leworęczność),
  • lateralizacja lewouszna (tj. lewe ucho jest dominujące),
  • zaburzenia metaboliczne,
  • uszkodzenia mózgu (guzy mózgu) i zaburzenia jego pracy (padaczka),
  • ogólna niezgrabność ruchowa.

Warto także zauważyć, że:

  • wśród dzieci w wieku przedszkolnym jąkanie aż trzykrotnie częściej występuje u chłopców niż u dziewcząt, a dysproporcja ta pogłębia się wraz z wiekiem,
  • ryzyko pojawienia się po raz pierwszy jąkania drastycznie zmniejsza się wraz z wiekiem,
  • jąkanie najczęściej ujawnia się i znika między 3. i 5. rokiem życia,
  • tylko w 10% przypadków jąkanie pojawia się po raz pierwszy po ukończeniu 7. roku życia.

Jak możemy doprowadzić dziecko do jąkania popełniając błędy wychowawcze?

Według teorii rozwojowych u około 60% osób jąkających się wada ta powstała jeszcze w wieku przedszkolnym - w okresie, gdy dziecko uczy się mówić.

Utrwalenie nawyków niepłynności mówienia u małego dziecka może nastąpić na skutek nieprawidłowych oddziaływań wychowawczych, np. nadmiernego karcenia dziecka, stosowania kar fizycznych i psychicznych, korygowania wymowy w sposób nadmiernie krytyczny (będzie jeszcze o tym mowa).

Niepłynność mówienia - niebędąca jeszcze jąkaniem! - charakteryzuje ten okres rozwoju dziecka, gdy interesuje się ono światem, o wszystko pyta, kiedy myślenie wyprzedza umiejętności przekazywania zwięzłych, precyzyjnych informacji dotyczących jego osobistych doznań i pragnień.

W tym okresie na nieudane próby mówienia dziecko często reaguje emocjonalnie: krzykiem, złością, agresją. W przekazywaniu swych wypowiedzi przeszkadzają mu napięcia emocjonalne, z których zdaje sobie sprawę i które mogą wywoływać negatywne reakcje otoczenia.

Dziecko dostrzega niepoprawność swoich wypowiedzi, próbuje ja korygować, powtarzać niektóre wyrazy tak długo, aż wreszcie osiągnie swój cel. Zdarza się jednak, że im bardziej stara się pokonać przeszkodę, tym bardziej jąkanie się pogłębia, wywołując u dziecka lęk przed mówieniem.

Logopeda Wendell Johnson uważa, że najważniejszym czynnikiem wpływającym na rozwój jąkania u dziecka jest osoba słuchająca, najczęściej matka, która przez zabiegi pseudokorekcyjne może doprowadzić do utrwalenia wady. Z kolei według dr. Charlesa Ripera początki jąkania wynikają z faktu, że niedojrzały jeszcze układ nerwowy dziecka jest zbyt słaby, by sprostać niekiedy zawyżonym wymaganiom otoczenia.

Inne teorie: organiczne, neurotyczne, psychologiczne...

Prócz tego, co powiedziano powyżej, jest jeszcze wiele innych teorii dotyczących jąkania.

I tak zwolennicy teorii organicznych wyróżniają dwie przyczyny jąkania: wewnętrzne (dziedziczne skłonności neuropatyczne) i zewnętrzne (wynikające z wpływu otoczenia, wywołane np. przez chorobę, szok, strach, uraz). U osób jąkających się stwierdzają słabą odporność fizyczną i psychiczną.

Natomiast według teorii neurotycznych jąkanie się jest objawem nerwicy i łączy się zazwyczaj ze stanami nadmiernej pobudliwości nerwowej. Autorzy tych teorii uważają, że jąkanie wywodzi się z hamującego działania czynników nerwicogennych, które wpływają na proces oddychania, powodując jego zablokowanie przez unieruchomienie mięśni oddechowych. Zahamowanie oddechu przenosi się na inne odcinki aparatu mownego, zwłaszcza na aparat głosowy, powodując unieruchomienie więzadeł głosowych i mięśni oddechowych. Podczas mówienia unieruchomieniu ulegają również ruchy artykulacyjne, co prowadzi do powtarzania głosek, a czasem do całkowitego zatrzymania emisji głosu przy powtarzających się ruchach artykulacyjnych.

Z kolei teorie psychologiczne postrzegają jąkanie jako reakcję nabytą. Ma się ono pojawiać w wyniku zaburzeń emocjonalnych, zmian osobowości, np. zaburzeń w zachowaniu, nieprzystosowania społecznego, niezaspokojenia potrzeb. Do czynników psychologicznych zalicza się również brak poczucia bezpieczeństwa, lęk przed ludźmi, lęk przed mówieniem, nadmierną autokontrolę procesu mówienia, postawę wyczekiwania porażki itp.

„Jąkanie jąkaniu nierówne”, czyli zaburzenia płynności mowy w kolejnych okresach życia dziecka

Nie każde zaburzenie płynności mowy zawsze jest jąkaniem.

W zależności od okresu życia, w jakim niepłynność mowy może się pojawić, mówimy o:

  • rozwojowej niepłynności mowy (do 5. roku życia),
  • jąkaniu wczesnodziecięcym (5.-10. rok życia),
  • jąkaniu (po 10. roku życia).

Rozwojowa niepłynność mowy i jąkanie wczesnodziecięce występują u dzieci w okresie kształtowania się mowy i jej intensywnego rozwoju. Jedno i drugie nazywane jest również jąkaniem rozwojowym. Niepłynność ta zmniejsza się wraz z wiekiem dziecka pod wpływem doskonalenia systemu językowego - ale pod warunkiem, że nie zostanie utrwalona pod wpływem negatywnych wzorców otoczenia.

W rozwojowej niepłynności mówienia dzieci powtarzają pewne elementy, zazwyczaj początkowe sylaby bez napięcia emocjonalno-mięśniowego.

W jąkaniu wczesnodziecięcym napięcie emocjonalno-mięśniowe jest wyraźnie i zauważalnie zwiększa się również niepłynność wypowiedzi.

Jąkanie wczesnodziecięce często jest następstwem rozwojowej niepłynności mówienia. Jest to niepłynność patologiczna, która może doprowadzić do trwałego jąkania.

Zewnętrzne objawy jąkania

Jąkanie jest zaburzeniem mowy z dużą liczbą objawów, o różnym nasileniu.

Objawy te mogą być tak znaczne, że powodują lęk u mówiącego i u słuchającego.

Najczęściej obserwowanymi objawami jąkania są:

  • powtarzanie: głosek (np. a-a-a), sylab (np. ma-ma-mama), wyrazów (np. Ola..., Ola..., Ola ma lalkę), fraz (np. Ola ma..., Ola ma..., Ola ma lalkę),
  • przeciąganie głosek (np. mmmama),
  • blokowanie (np. m...ama),
  • pauzy (momenty ciszy),
  • rewizje, czyli poprawki wynikające z uświadomienia sobie przez dziecko błędu językowego (np. Ola kupił... kupiła lizaka),
  • embołofazje, czyli dźwięk pojedynczy lub przedłużony (np. a, e lub aaaaaa, iii, eeee, yyy), zwykle zaczynające wypowiedź lub występujące w miejscu połączeń jej członów (np. Ola szła po lizaka aaa za nią mama),
  • tachylalia, tj. zbyt szybkie tempo mówienia,
  • bradylalia, tj. zbyt wolne tempo mówienia,
  • dysrytmia, tj. nierytmiczne mówienie (raz wolno, raz szybko).

Powyższe objawy mogą występować w izolacji lub jako kilka objawów łącznie. Niepłynności mówienia mogą towarzyszyć tiki: tupanie lub kołysanie się, zaciskanie rąk, marszczenie czoła, brwi, mrużenie oczu, drgania policzków lub inne zbędne ruchy ciała (głowy, tułowia, szyi, kończyn górnych i dolnych). Ponadto może występować nadmierne pocenie się, czerwienienie lub bladość. Z kolei do reakcji psychospołecznych towarzyszących jąkaniu zaliczamy: niepokój, zamartwianie się, poczucie winy, lęk, frustrację i agresję.

Warto zauważyć, że bywają okresy, w których jąkający się mówi dobrze, a później następuje nawrót nasilonego jąkania.

Terapia jąkania

W terapii jąkania bardzo ważna jest postawa rodziców, którzy powinni nie tyle usuwać objawy jąkania, co stwarzać takie sytuacje, w których dziecko mogłoby mówić gładko, swobodnie, bez lęku i nadmiernie bacznej obserwacji.

Małemu dziecku należy zapewnić możliwość jak najlepszego przyswojenia mowy. Jeśli dziecko zbyt wolno nabywa umiejętność wypowiadania się, nie mówi niektórych głosek, mówi niepłynnie itd. - wtedy należy zwrócić się o pomoc do logopedy.

Oprócz ćwiczeń logopedycznych rodzice muszą nauczyć się też, jak słuchać dziecka i jak z nim rozmawiać.

Podczas terapii należy wykryć i - jeśli to tylko możliwe - usunąć czynniki, które podtrzymują niepłynność mowy dziecka. Często są to niewłaściwe postawy rodziców i otoczenia.

Rodzicu pamiętaj - czyli kilka rad praktycznych

  • Nie mów zbyt szybko. Dziecko, naśladując Cię, zaczyna mówić podobnie, stąd możliwe kłopoty z płynnością mowy. A poza tym: jak dziecko może się wypowiedzieć (i być wysłuchane) wśród dorosłych dużo i szybko mówiących?
  • Nie mów zbyt natarczywie. Dla dziecka natarczywy i agresywny sposób mówienia jest nieprzyjemny, dlatego nie będzie się ono chętnie włączać do rozmowy.
  • Nie mów do dziecka w skomplikowany sposób. Nie używaj zbyt trudnych słów i zbyt długich zdań, nie czytaj mu zbyt trudnych książek. Dziecko może mieć duże problemy ze zrozumieniem.
  • Słuchaj uważnie swojego dziecka. Komunikacja to mówienie, ale i słuchanie. Sposób, w jaki słuchamy dziecka, decyduje o jego mowie. Patrz na dziecko, gdy mówi, nawet czasami przysiadając, aby fizycznie się z nim zrównać. Dzięki temu dziecko wie, że słuchasz go z uwagą.
  • Nie przerywaj, gdy dziecko do Ciebie mówi, nie wtrącaj krytycznych uwag i poleceń, kiedy ono mówi.
  • Spraw, aby rozmowa z dzieckiem była przyjemnością i zabawą.
  • Stwórz atmosferę akceptacji, ciepła i miłości. Wystrzegaj się nadmiernej dawki krytycyzmu. Dostosuj wymagania do możliwości swojego dziecka.
  • Zwracaj uwagę na to, czy dziecko - zwłaszcza dziecko często poprawiane z powodu niepłynności mowy - nie zaczyna wykorzystywać instrumentalnie tej niepłynności jako narzędzia do zwrócenie na siebie uwagi.
  • Mów tak, jakbyś chciał, aby mówiło Twoje dziecko. Używaj takich słów i tak buduj zdania, aby dziecko Cię zrozumiało.
  • Nie nakłaniaj dziecka na siłę do mówienia przy obcych.
  • Nie ucz dziecka takich skomplikowanych słów, których nie rozumie i których nie będzie umiało prawidłowo powtórzyć.
  • Jeśli to możliwe, niech dziecko mówi wtedy, kiedy chce, i ma możliwość swobodnej wypowiedzi.
  • Nigdy nie nazywaj dziecka jąkałą! Gdy ta nazwa raz przylgnie do niego, będzie trudno ją usunąć.
  • Jeśli dziecko walczy z wypowiedzeniem jakiegoś słowa, spróbuj takich metod:
    - wypowiedz spokojnie dane słowo, aby mogło kontynuować swoją wypowiedź,
    - wytłumacz, że każdy ma czasem kłopot z jakimś słowem, którego nie może wypowiedzieć, i że nie należy się tym przejmować,
    - odwróć jego uwagę od trudności w mówieniu.
  • Również inni członkowie z rodziny są ważni w czasie terapii. Jeśli to możliwe, wyjaśnij im problem dziecka. Nie trzeba wówczas używać słowa „jąkanie”. Można powiedzieć, że mowa dziecka jeszcze się rozwija i trzeba do niego mówić wolno i nie przekazywać zbyt wielu informacji naraz.
  • Zapewnij dziecku stabilizację życia emocjonalnego oraz usystematyzowany i higieniczny tryb życia.
  • Przemyśl dyscyplinę stosowaną w domu i zastanów się, czy jest stała i konsekwentna.
  • Nie strasz, nie bądź niecierpliwy, gdy dziecko staje się coraz bardziej zaniepokojone i napięcie się zwiększa. Będzie wtedy mówiło gorzej.
  • Nie mów za dziecko i nie odpowiadaj za nie na pytania. To powoduje zawstydzenie i niepewność.
  • Nie denerwuj się, gdy dziecko źle mówi i w konsekwencji nie naciskaj nadmiernie, np. polecając dziecku, aby powtórzyło/mówiło wolniej/pomyślało, zanim powie/wzięło większy oddech itd. Wkraczasz wtedy w spontaniczność mówienia, zwracasz uwagę na to, jak mówi, nie na to, co mówi. Natomiast jeśli dziecko jest nadmiernie podniecone i napięte, można powiedzieć: uspokój się, mamy dużo czasu. To naprawdę co innego niż stresujące je polecenie: mów wolniej!/powiedz to spokojnie!
  • Nie zachwycaj się i nie egzaltuj, gdy dziecko mówi płynnie. Nie wsłuchuj się też, reagując emocjonalnie, gdy się zacina (o, wróciło zacinanie!).
  • Jeśli dziecko chodzi do przedszkola/szkoły, należy przekazać wychowawcy/nauczycielowi zalecenia od terapeuty do pracy z dzieckiem.

U dzieci starszych kompleksowa terapia jąkania obejmuje wiele elementów i jest zwykle połączeniem terapii bezpośredniej i pośredniej.


Terapia jąkania, według Zbigniewa Tarkowskiego, obejmuje dwie grupy zadań: trening płynności mówienia i psychoterapię.

Trening płynności mówienia podzielić można na:

  • metody bezpośrednie, w których stosuje się wiele technik płynności mówienia,
  • metody pośrednie, które nie obejmują ćwiczeń mowy, ale poprawa płynności mówienia następuje poprzez oddziaływanie na środowisko domowe lub szkolne,
  • metody kompleksowe, które łączą metody terapii bezpośredniej i pośredniej.

Wśród metod bezpośrednich wymienić można „metodę Echo”, cyfrowy korektor mowy, rytmizację mówienia, techniki oddychania, technikę delikatnego startu mowy i technikę przedłużonego mówienia.

Metody psychoterapeutyczne stosowane w leczeniu jąkających się to: psychoterapia treningowa, proste ćwiczenia pozytywne, trening negatywny, relaksacja, czasem psychoanaliza, psychodrama, psychoedukacja rodziców.

Obecnie zaleca się łączenie obu grup metod.

Dodajmy na koniec, że w przypadku jąkania trudno mówić o jakiejś jednej, szczególnej i niezawodnej metodzie terapeutycznej. Różne metody cechują się różnym stopniem skuteczności i trwałości - w zależności od dziecka i sytuacji. O wyborze metody powinien decydować logopeda albo logopeda we współpracy z psychologiem; powinni oni dostosować metody do potrzeb i możliwości dziecka poddanego terapii.

25.05.2016
Zobacz także
  • Kiedy do logopedy?
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta