Rozwój psychospołeczny w okresie dojrzewania płciowego i dorastania

Fot. pixabay.com

Dojrzewanie płciowe i dorastanie jest okresem kształtowania potrzeb, nie tylko biologicznych, ale przede wszystkim psychospołecznych. Wśród nich za nadrzędne uważa się potrzeby:

• poznawczą,
• kontaktu emocjonalnego,
• sensu życia,
• autonomii oraz
• potrzebę seksualną.

W okresie dojrzewania dwie ostatnie są najsilniejsze (Obuchowska, 2002).

Zmianom rozwoju fizycznego (somatycznego) towarzyszą zmiany w motoryce, a także dojrzewanie seksualne. Dojrzewa również psychika. Intensywnie kształtuje się intelekt: spostrzeganie, uwaga, pamięć, myślenie i wyobraźnia. W spostrzeganiu istotne znaczenie ma nastawienie, nie tylko na to co niezbędne, ale i na to, co jest obiektywnie ważne.

Z procesem rozwoju umysłowego związane są uczucia. Ich rodzaj zależy od źródeł, które je wyzwalają. Wyróżnia się uczucia proste, np. smutek i radość oraz – złożone, np. żal, poczucie winy. Dla okresu dorastania charakterystyczna jest przeciwwstawność uczuć (np. miłość – nienawiść), prawdopodobnie wynikająca z nieustabilizowanego systemu wartości. Czynnikiem sprzyjającym jest chwiejność neurowegetatywna ustroju.

Emocje to charakterystyczna dla okresu dojrzewania i dorastania sfera rozwoju psychicznego. Są one szczególnym wyrazem uroku i ekspresji tego okresu życia. Zachodzące zmiany w rozwoju emocjonalnym są wynikiem dojrzewania biologicznego i umysłowego. Początkowo typowa jest chwiejność emocjonalna i żywiołowa reaktywność. Ta ekstrawertywność jest zjawiskiem pozytywnym, gdyż tłumienie emocji może być źródłem zaburzeń nerwicowych. Kierunek emocji (dodatnie lub ujemne) zależy od rodzaju doświadczeń społecznych. Dla młodzieży ich źródłem jest przede wszystkim rodzina lub szkoła. W miarę wyciszania labilności emocjonalnej występuje tendencja do pojawiania się nastrojów, czyli słabo wyrażonych stanów emocjonalnych (dodatnich lub ujemnych), szczególnie charakterystycznych dla dziewcząt. Mogą one być skutkiem uprzednio doznanych przeżyć.

W pozytywnym środowisku rodzinnym wraz z rozwojem emocjonalnym często następuje ukierunkowanie na dobro, uwrażliwienie na cierpienie, niesprawiedliwość i postawy nieetyczne.

Potrzeba autonomii wiąże się z poczuciem rosnącej siły fizycznej (zwłaszcza u chłopców), rozwijającego się intelektu i określenia samoświadomości. Potrzeba kontaktu emocjonalnego wyraża się głównie dążeniem do wyróżnienia się w grupie rówieśników.

Mnogość indywidualnie oddziałujących czynników zaciera granicę między prawidłowością a patologią, w większym stopniu niż w innych okresach życia. Zachodzące w ustroju przemiany mają nie tylko podłoże genetyczne i hormonalne, ale w dużym stopniu pozostają również pod wpływem uwarunkowań socjalnych. Przez podejmowanie nowych zadań i ról społecznych następuje formowanie się osobowości, podstawowego mechanizmu regulacji zachowania. Kształtuje się poczucie tożsamości, normy i system wartości. Pojawiają się trudności w dążeniu do nadania sensu własnemu życiu. Pogłębiane są one brakiem zrozumienia i pomocy dorosłych, tym bardziej, że młody człowiek wymyka się spod kontroli ich wpływów, przejawiając postawy egocentryczne (Trawińska, 1982). Miewa różnorodne, często zmienne zainteresowania („słomiany ogień”).

Okres dojrzewania to czas integracji impulsów seksualnych, czas zdobywania samodzielności, niezależności i poszukiwania swego miejsca w społeczeństwie. Z psychologicznego punktu widzenia, dorastanie to okres przekształcania psychiki, zarówno w sferze emocjonalno-motywacyjnej i poznawczej, jak i funkcjonowania społecznego.

Jak postępować w obliczu dynamicznie rozwijającej się seksualności?

Potrzeba seksualna wyraża się potrzebą więzi i rozładowania napięcia.

Pierwsza, uwarunkowana głównie psychospołecznie, polega na dążeniu do posiadania osoby bliskiej, zapewnienia bezpieczeństwa i zadowolenia. Dominuje ona u dziewcząt. W początkowych kontaktach z chłopcami dziewczęta nie oczekują satysfakcji seksualnych (Jaczewski, 2000). Ich ewentualne współżycie seksualne wynika z potrzeb emocjonalnych, a nie z potrzeby przeżycia orgazmu. Dlatego też, udział kontaktu emocjonalnego (więzi uczuciowej) z partnerem ma zasadnicze znaczenie dla zaspokojenia potrzeby seksualnej u dziewcząt (Jaczewski 2000, Izdebski 1992, Jarząbek 1999). Mimo postępującej liberalizacji seksualnej utrzymuje się opóźnienie dojrzałości seksualnej kobiet (Izdebski, 1992). U większości dziewcząt istotne znaczenie ma również bariera psychiczna i obyczajowa, a rzadziej już obawa przed ciążą (antykoncepcja doustna).

Druga potrzeba – rozładowania napięcia – uwarunkowana biologicznie, pozostaje pod wpływem układu neurohormonalnego. Zajmuje ona pierwszoplanową pozycję u chłopców (Jaczewski, 2000). Napięcie seksualne jest jedną z przemian okresu pokwitania chłopców, zachodzących przede wszystkim na skutek dynamicznie wzrastającego wydzielania androgenów. Gwałtownie wzrasta u nich gotowość do reakcji seksualnej, często w sytuacjach dalekich od zabarwienia erotycznego. Aktywność seksualna przybiera najczęściej formę autostymulacji (masturbacja) lub może mieć miejsce w układzie partnerskim.

Im wcześniejsze jest pokwitanie, tym większe napięcie seksualne. Wybór formy rozładowania napięcia nie zawsze jest świadomy i zależy od wielu czynników biologicznych i psychospołecznych.

Dojrzałość seksualna manifestuje się pojawieniem się napięcia seksualnego i zdolnością do przeżywania orgazmu. Ta sfera rozwoju człowieka wykazuje znaczne różnice między jedną i drugą płcią. U chłopców występuje zwykle już po 14. roku życia, u dziewcząt indywidualnie bardzo różnie, niekiedy dopiero między 18. a 25. rokiem życia.

Najczęściej podawanym motywem do podjęcia pierwszego stosunku u chłopców jest ciekawość lub spełnienie oczekiwań wynikających z „dorosłości”. U dziewcząt ma on najczęściej podłoże uczuciowe (miłość). Ponieważ zwykle pozostaje po nim trwały ślad w psychice – pozytywny lub negatywny – dlatego też nie powinien być podejmowany przypadkowo i w prymitywnych warunkach (Krawczyński 1994, Obuchowska, 2002).

W sondażu Sopockiej Pracowni Badań Społecznych, przeprowadzonych na 10 106 ogólnopolskiej próbie uczniów szkół ponadpodstawowych, seks bez uczucia dopuszcza 44% chłopców i 14% dziewcząt. Oznacza to zupełnie inną wizję życia seksualnego. Aktywność seksualna nastolatków jest zdecydowanie większa u tych, którzy mają gorsze wyniki w nauce i rodziców z niższym poziomem wykształcenia. Oni też wykazują większą tolerancję na seks swoich dzieci, niestety przy znacznie rzadszej antykoncepcji i braku edukacji seksualnej.

Przed ponad 10 laty pierwszy stosunek powyżej 15. roku życia podejmowało ponad 30% uczniów szkół średnich, w ostatniej klasie już 62%. Liczba partnerów seksualnych rośnie z wiekiem, zwłaszcza u chłopców. U 19-latków jest wyższa niż u ich wychowawców. O swej inicjacji seksualnej rozmawiało z rodzicami zaledwie 10% młodzieży.

Badania Izdebskiego (1992) wykazują, że 16,6% ankietowanych dziewcząt i 61,7% chłopców przeżyło inicjację seksualną przed 18. rokiem życia. Większość ankietowanej młodzieży informacji o seksie nie wynosiła z domu rodzinnego. Z tego źródła pochodziły tylko ostrzeżenia o zagrożeniu ciążą lub chorobami wenerycznymi. Okazuje się, że współczesny nastolatek wie więcej o dewiacjach niż o prawidłowych przejawach seksualności.

Mimo wzrastającej swobody seksualnej i liberalizacji poglądów młodzieży w zagadnieniach seksu, według danych demograficznych, częstość urodzeń przez matki nieletnie (15–19 lat) w ostatnim 25-leciu wykazuje w Polsce tendencję spadkową z 44,5 tys./695,7 tys. ogółem w 1980 roku do 19,3 tys./364,3 tys. ogółem w 2005 roku.

Rozwój intelektualny

W okresie dorastania zwiększa się pojemność uwagi, skupienie, efektywniejsze staje się uczenie się. Doskonali się pamięć: bezpośrednia i trwała, dowolna i logiczna. Rozwija się myślenie (w znacznym stopniu przyczynia się do tego szkoła), a zwłaszcza najwyższy jego poziom – myślenie abstrakcyjne. Umożliwia ono wzrost refleksyjności i krytycyzmu, tak charakterystyczny dla młodych ludzi.

Duża spostrzegawczość szybko ujawnia błędy i niekonsekwencję działań. Często znajduje to wyraz w odniesieniu do rodziców. Szczególnie krytycznie oceniane są postawy demagogiczne i niewiarygodne. Wzbogaceniu ulega słownictwo. Młodzież dużo i chętnie dyskutuje, wykazuje wiele pomysłowości, podkreśla też swoją indywidualność, np. ekscentryczną fryzurą lub niekonwencjonalnym postępowaniem.

Niezależność myśli jest cechą jednostek twórczych, niekiedy wybitnie utalentowanych. Szkoła nastawiona na przeciętność rzadko potrafi twórczo to wykorzystać. Pragnienia i ambicje często wyrażają się w marzeniach, zwłaszcza u dziewcząt. Wyrazem dynamicznego rozwoju umysłowego jest również częsta w tym okresie życia twórczość zazwyczaj wyrażana słowem, w postaci wierszy, pamiętników, opowiadań, gazetek itp. Dynamicznie rozwija się zainteresowanie muzyką. Jak celnie zauważa Irena Obuchowska (2001) „charakterystyczne dla poprzednich pokoleń pasje czytelnicze ustępują przede wszystkim telewizji” i internetowi.

Rozwój uczuciowy

W tym okresie życia szczególnie wyraziście prezentowane bywają uczucia społeczne, najczęściej o silnym zabarwieniu dodatnim, np. postawy altruistyczne lub związki przyjacielskie, często utrwalane na długie lata. Potrzeba kontaktu społecznego i uznania może znaleźć wyraz także w organizowaniu nieformalnych związków rówieśniczych o zbliżonych zainteresowaniach ich członków, nie zawsze społecznie akceptowanych. Nierzadkie bywają zahamowania lękowe, manifestujące się objawami wegetatywnymi oraz uwarunkowane specyfiką środowiska nauczania – lęki szkolne. Część młodzieży prezentuje swe niezadowolenie gniewem, który może wyzwalać agresję. U podstaw tego rodzaju zachowań leży zwykle frustracja, spowodowana trudnością osiągania zamierzonego celu.

Rozwija się dojrzałość uczuciowa, czyli zdolność do odraczania reakcji i ich opanowywania. „Romantyzm w przeżywaniu świata – jak stwierdza Obuchowska (2002) – jest jedną z charakterystycznych cech młodości, która następnie stopniowo zanika na rzecz realizmu”.

Kształtowanie światopoglądu i tożsamości

Jednym z trudniejszych problemów okresu dorastania jest kształtowanie się postaw moralnych. Niezależnie od teorii i punktów widzenia uwarunkowań rozwoju moralnego u jego podstaw leżą wpływy rodziny i środowiska rówieśniczego, w istotnym stopniu warunkujące także zachowanie młodzieży. Autorytet rodziców i wzorce ich postępowania, często wynikające z uznawanej religii, w początkowym okresie inicjują przyjmowanie podobnych wartości i postaw. Mimo udziału dzieci w życiu rodzinnym stopniowo maleje autorytet rodziców. Jeśli młody człowiek nie znajduje akceptacji w rodzinie, jeśli w rodzinie istnieją konflikty, wówczas może on szukać uznania wśród rówieśników i przyjmować wzorce postępowania grupy, często odbiegające od ogólnie przyjmowanych postaw społecznych. Tego rodzaju wybory nie są jednak trwałe. Młodzież cechuje chwiejność moralna, niestabilność zachowań. Kształtowanie dojrzewania moralnego jest w znaczącym stopniu warunkowane poziomem inteligencji i doświadczeniem społecznym jednostki. Okres dorastania jest właśnie czasem dokonywania wyborów, również moralnych i refleksyjnego stosunku do nich. Ponieważ młodzież dostrzega, że przestrzeganie standardów moralnych może utrudniać życie, należy dążyć przede wszystkim do kształtowania stabilnej hierarchii wartości, przyjmując za nadrzędne, te które służą dobru ogólnoludzkiemu i wzajemnej tolerancji.

Okres dorastania jest również czasem kształtowania światopoglądu. Proces ten zachodzi nie bez trudności na podstawie zdobywanej wiedzy i doświadczenia, zdolności do refleksji i racjonalnego dokonywania wyborów. Na rozwój światopoglądu wpływać będzie intelekt, uczucia, motywacja oraz postawy moralne. Dla „chwiejnej” emocjonalnie młodzieży typowe są zmiany przekonań światopoglądowych, a nawet w wyniku postaw krytycznych całkowite odrzucanie tradycyjnego światopoglądu dorosłych. Zdaniem Obuchowskiego (1983) wewnątrzpsychiczne przeobrażenia dokonujące się w okresie dorastania kończą się określeniem sensu własnego życia. Bywa on różnie widziany, ostatnio często wyłącznie przez pryzmat materialny. Może znaleźć wyraz w postawach nihilistycznych i cynicznych, jak również idealistycznych (także religijnych). Brak autorytetów i zanik tradycyjnych wartości znacznie utrudnia kształtowanie światopoglądu.

Okres dorastania to również czas poszukiwania własnej tożsamości. Wyraża się ono np. w podejmowaniu prób zmieniania lub sprawdzania siebie. Młodzież poznaje siebie przez porównywanie z innymi i przez samoobserwację. Określenie siebie może być wyrażone chęcią dokonywania samodzielnych wyborów, zwłaszcza dotyczących szkoły lub zawodu. Rodzić się może wówczas lęk przed odpowiedzialnością za podejmowane decyzje. Różnice środowiskowe i intelektualne mogą decydować o konieczności udzielania wsparcia.

W okresie dojrzewania i dorastania pojawia się wskazywanie sobie odległych celów i podejmowanie intensywnych działań zmierzających do ich realizacji. Różnią się one w zależności od warunków, w jakich młodzież żyje. Formowane są nowe rodzaje motywacji, zmianie ulegają treści i organizacja przeżyć uczuciowych. Występujące w tym czasie trudności dotyczą m.in. nadania sensu własnemu życiu.

Zakres motywacji ulega poszerzaniu często ku problemom społecznym i poszukiwaniu piękna. U chłopców istnieje potrzeba czynu, połączona z ciekawością i umiłowaniem ryzyka. Wolny czas poświęca młodzież różnym formom działalności indywidualnej, rozwijaniu własnych zainteresowań, np. internetowi, muzyce, turystyce lub aktywności sportowej. W ostatnich latach zanikają różne formy kolekcjonerstwa i czytelnictwo. Społeczna kontrola tego rodzaju indywidualnej aktywności może znaleźć wyraz w klubach lub kołach zainteresowań.

Problemy i zagrożenia

Główne problemy i zagrożenia zdrowotne młodzieży są przede wszystkim natury biopsychospołecznej (Krawczyński, 2006).

W późniejszej fazie dorastania, po 16. roku życia, często występuje „kryzys młodzieńczy”, manifestujący się nasileniem problemów emocjonalnych, a nawet zaburzeń zachowania, często odbiegających od przyjętych norm społecznych. Największe nasilenie protestu społecznego dorastającego pokolenia przypada jednak na czas pomiędzy 18. a 21. rokiem życia, kiedy to kształtuje się własna tożsamość i autonomia. Przyjmowanie postawy partnerskiej z dorastającym synem lub córką może ograniczyć niepożądane postawy i zachowania.

W końcowym stadium okresu dorastania następuje stabilizacja zainteresowań, zgodna już zwykle z własnymi uzdolnieniami i połączona z działaniami ogólnospołecznymi, często we współpracy z dorosłymi. Dojrzałość społeczna, wyrażająca się gotowością do pełnienia ról społecznych, w związku z wydłużaniem się czasu nauki i przygotowywania do zawodu, osiągana bywa między 20. a 25. rokiem życia. Zanim to jednak nastąpi, Obuchowska (2001) proponuje postępowanie z dorastającymi nastolatkami według 10 podstawowych zasad.