×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Szczepienie przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi

dr med. Hanna Czajka1,
1 Poradnia Chorób Zakaźnych w Wojewódzkim Specjalistycznym Szpitalu Dziecięcym im. św. Ludwika w Krakowie, Wydział Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego
2 Specjalistyczna Poradnia Medyczna „Przylądek Zdrowia” w Krakowie
Opracowano na podstawie poradnika dla rodziców "Pierwsze dwa lata życia dziecka" wydanego przez Medycynę Praktyczną

Co to jest błonica, tężec i krztusiec?

Błonicę (dawniej określaną jako dyfteryt) wywołuje bakteria o nazwie maczugowiec błonicy. Jest to ciężka choroba, która prowadzi do zapalenia krtani i znacznego utrudnienia oddychania (w ciężkich przypadkach stan ten prowadzi nawet do uduszenia) oraz uszkodzenia serca i nerwów. Mimo leczenia 10–20% chorych dzieci umiera.

Tężec jest wywoływany przez bakterię nazywaną laseczką tężca, która produkuje toksynę uznawaną za jedną z najsilniejszych trucizn. Przetrwalniki tej bakterii znajdują się w glebie i kurzu, w mule na dnie rzek, stawów i jezior, a także na zardzewiałych przedmiotach. Wnikają do organizmu człowieka w wyniku zabrudzenia uszkodzonej skóry (np. wskutek zranienia, skaleczenia lub ugryzienia). Tężec jest ciężką chorobą, podczas której występują bardzo silne i długotrwałe skurcze mięśni (niekiedy prowadzące nawet do złamań kości), uszkodzenie nerwów, drgawki i zaburzenia przytomności oraz zaburzenia oddychania. Aż 10–50% chorych umiera, nawet w przypadku prawidłowego leczenia.

Krztusiec (dawniej określany jako koklusz) jest bardzo poważną chorobą wywoływaną przez bakterię nazywaną pałeczką krztuśca, która powoduje: przewlekły, napadowy, bardzo intensywny kaszel – napady są bardzo męczące, kończą się silnym wdechem (co objawia się charakterystycznym, donośnym „pianiem”), a nierzadko także wymiotami; w ciągu godziny może wystąpić nawet kilkanaście takich napadów. U najmłodszych dzieci może wystąpić bezdech, drgawki i wyczerpanie (zwłaszcza u niemowląt), a także poważne powikłania (zapalenie płuc i uszkodzenie mózgu z powodu niedotlenienia lub krwotoku). Choroba trwa 4–6 tygodni, ale objawy uszkodzenia dróg oddechowych (m.in. męczący kaszel) mogą się utrzymywać nawet przez kilka miesięcy. U niemowląt krztusiec może doprowadzić do śmierci.

Jakie jest ryzyko, że niezaszczepione dziecko zachoruje?

Ryzyko zachorowania na błonicę i tężec jest w Polsce niewielkie dzięki powszechnym szczepieniom, które nie tylko uodparniają dziecko, ale także ograniczają liczbę nosicieli bakterii. Natomiast ryzyko zachorowania na krztusiec jest znacznie większe, gdyż choroba ta występuje w Polsce u nastolatków i osób dorosłych, które nie mają odporności poszczepiennej.

Błonica praktycznie nie występuje w Polsce, ponieważ jednak istnieje ryzyko jej przywleczenia zza wschodniej granicy, gdzie wskutek niedostatecznych szczepień przypadki tej choroby zdarzają się nierzadko, ważne jest konsekwentne szczepienie każdego dziecka. Do zakażenia dochodzi w wyniku kontaktu z chorym lub nosicielem bakterii.

Dzięki powszechnym szczepieniom w Polsce praktycznie nie obserwuje się tężca u dzieci. Zachorowania występują głownie u osób starszych, a rocznie zgłaszanych jest około 20–30 przypadków. Należy jednak pamiętać, że zakażenie tężcem następuje wskutek zetknięcia się z zanieczyszczonym środowiskiem (np. glebą, kurzem, skaleczeniem zardzewiałymi fragmentami metalu), więc zagrożenie nie zależy od częstości zachorowań w populacji.

Na krztusiec aktualnie chorują głównie nastolatki i dorośli, u których zmniejszył się poziom odporności po szczepieniu lub zachorowaniu na krztusiec (można chorować wiele razy). Choroba przebiega u nich łagodniej i objawia się głównie przewlekłym kaszlem. W Polsce rocznie notuje się oficjalnie 1800–3000 zachorowań, ale w rzeczywistości jest ich znacznie więcej, ponieważ wiele przypadków nie jest rozpoznawanych z powodu słabo nasilonych objawów i skomplikowanej diagnostyki. Dlatego ryzyko kontaktu z chorym na krztusiec, szczególnie przebiegający z lekkimi objawami, jest w Polsce stosunkowo duże. Osoby takie są źródłem zakażenia wrażliwych na zachorowanie dzieci, co w przypadku niemowląt może zagrażać życiu. Choroba jest bardzo zakaźna – po kontakcie z bakterią zachoruje 80% osób.

Jak można zapobiec zachorowaniu na błonicę, tężec i krztusiec?

Najskuteczniejszą metodą zapobiegania zachorowaniom na błonicę, tężec i krztusiec są szczepienia ochronne. Zaszczep swoje dziecko zgodnie z programem szczepień ochronnych przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi, aby je ochronić przed ciężkim zachorowaniem, powikłaniami i śmiercią.

Jeżeli Twoje dziecko nie ukończyło jeszcze 12. miesiąca życia i nie otrzymało 3 dawek szczepionki przeciwko krztuścowi, a miało kontakt z chorym na krztusiec, zgłoś to jak najszybciej lekarzowi.

Nieszczepione lub niekompletnie zaszczepione dzieci w 1. roku życia są najbardziej zagrożone krztuścem o ciężkim przebiegu i zgonem. Zapobiegawcze podawanie odpowiedniego antybiotyku po bliskim kontakcie z chorym zmniejsza ryzyko zachorowania.

Jeżeli Twoje dziecko uległo poważniejszemu zranieniu, zgłoś się pilnie do lekarza, aby ocenił, czy trzeba wprowadzić dodatkową profilaktykę przeciwko tężcowi.

Dzieci, które nie otrzymały wszystkich zalecanych dawek szczepienia przeciwko tężcowi (tzn. 4), są obarczone dużym ryzykiem zakażenia (rany zabrudzone lub opatrzone po upływie 24 h). Jeśli natomiast ostatnią dawkę szczepienia otrzymały przed ponad 5 laty, mogą wymagać podania antytoksyny przeciwtężcowej (specjalnych przeciwciał) i ponownego zaszczepienia. Decyzję podejmuje lekarz.

Jakie są szczepionki przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi?

Szczepienie przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi jest realizowane z wykorzystaniem szczepionki skojarzonej (tzw. DTP), która chroni jednocześnie przed wszystkimi trzema chorobami. Należy ona do grupy szczepionek „nieżywych” – zawiera nieaktywne toksyny (toksoidy) błonicy i tężca oraz całe, zabite pałeczki krztuśca lub tylko kilka oczyszczonych białek tej bakterii. W zależności od składnika skierowanego przeciwko krztuścowi wyróżnia się dwa typy tych szczepionek:

  • szczepionkę całokomórkową (DTPw), która zawiera całe, zabite bakterie krztuśca; jest oferowana bezpłatnie w ramach programu szczepień i przeznaczona dla wszystkich dzieci w pierwszych 2 latach życia;
  • szczepionki bezkomórkowe (DTPa), które zamiast całych komórek bakteryjnych zawierają tylko kilka oczyszczonych białek bakterii krztuśca. Wchodzą one w skład dostępnych w Polsce szczepionek wieloskładnikowych (Hexacima, Infanrix hexa, Infanrix-IPV + Hib, PENTAXIM).

Dostępne są także szczepionki bezkomórkowe przeciwko krztuścowi dla dzieci powyżej 4. rż., młodzieży i dorosłych (Adacel, Boostrix), stosowane w szczepieniach przypominających w ramach PSO, a także u osób, które mają lub wkrótce będą miały kontakt z niemowlętami i małymi dziećmi (np. rodzice, starsze rodzeństwo, dziadkowie). Porozmawiaj o nich z lekarzem, bo w ten sposób możesz zwiększyć ochronę swojego dziecka.

W szczególnych sytuacjach, tzn. u dzieci, które nie mogą być szczepione przeciwko krztuścowi z powodu trwałych przeciwwskazań (p. niżej), a także w niektórych przypadkach profilaktyki tężca stosuje się szczepionki zawierające tylko antygeny błonicy i tężca (DT).

Czy szczepienie jest skuteczne?

Pełny cykl szczepień przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi jest bardzo skuteczny:

  • 87–99% dzieci nie zachoruje na błonicę, u pozostałych zaś choroba będzie miała łagodny przebieg;
  • 70–100% dzieci nie zachoruje na tężec;
  • około 85% dzieci nie zachoruje na krztusiec o cięższym przebiegu, a 71–78% wcale nie zachoruje w ciągu kilku lat po ostatnim szczepieniu.

Skuteczność ochrony poszczepiennej przeciwko błonicy i krztuścowi zwiększają szczepienia powszechne, które pozwalają uodpornić duży odsetek społeczeństwa i zmniejszyć liczbę nosicieli, a tym samym ryzyko kontaktu z chorobotwórczymi bakteriami. Skuteczność DTPw i DTPa jest podobna.

Ponieważ odporność po szczepieniu stopniowo się zmniejsza – w przypadku błonicy i tężca po 8–10 latach, a w przypadku krztuśca nieco szybciej (podobnie jak po zachorowaniu na krztusiec), więc jej utrzymanie na zadowalającym poziomie wymaga powtarzania szczepienia co kilka lat (tzw. dawki przypominające).

Czy szczepienie jest bezpieczne i dobrze tolerowane?

Szczepionka DTP względnie często wywołuje niepożądane odczyny poszczepienne (NOP), za co głównie odpowiada składnik „krztuścowy”, zwłaszcza w szczepionce całokomórkowej (DTPw).

Większość NOP występuje w ciągu 48 godzin po szczepieniu, jednak niektóre pojawiają się nawet po upływie 7 dni. Do typowych NOP po szczepieniu przeciwko krztuścowi należą:

  • względnie łagodne objawy w miejscu wstrzyknięcia (zaczerwienienie, ból i obrzęk), które mogą wystąpić nawet u około 50% dzieci, oraz niewysoka gorączka i senność – są to najczęstsze NOP po tej szczepionce;
  • wysoka gorączka (1–3%; u ok. 0,3% >40,5°C) w ciągu 48 godzin po szczepieniu;
  • trudny do uspokojenia płacz lub krzyk dziecka trwający co najmniej 3 godziny w ciągu 48 godzin po szczepieniu (ok. 1%);
  • znacznie zmniejszone napięcie mięśniowe (dziecko staje się wiotkie), utrudniony kontakt z dzieckiem i bladość skóry w ciągu 48 godzin po szczepieniu (rzadko – u ok. 1 na 1750 szczepionych dzieci) – epizody te ustępują szybko samoistnie i nie pozostawiają trwałych zmian zdrowia dziecka;
  • drgawki sprowokowane gorączką najczęściej w ciągu 24 godzin po pierwszej, drugiej i trzeciej dawce szczepionki (bardzo rzadko – u 1 na 11 100–16 600 szczepionych dzieci) – ustępują bez uszczerbku na zdrowiu dziecka i nie zwiększają ryzyka rozwoju nawracających drgawek w przyszłości;
  • drgawki bez gorączki i/lub zaburzenia przytomności lub wyraźna, niepokojąca zmiana zachowania dziecka (apatia, brak kontaktu) w ciągu 7 dni po szczepieniu – wyjątkowo rzadko; nie potwierdzono dotąd, że przyczyną była szczepionka;
  • reakcja uczuleniowa – wyjątkowo rzadko.

Jeżeli po szczepieniu przeciwko krztuścowi zauważysz u Twojego dziecka niepożądane reakcje, koniecznie poinformuj o tym lekarza.
Mimo niepokojącego przebiegu nawet poważne NOP po szczepieniu DTPw nie pozostawiają trwałych następstw. Ryzyko i następstwa związane z NOP po szczepieniu są wielokrotnie mniejsze niż ryzyko i konsekwencje zachorowania na krztusiec!

Ogólnoustrojowe NOP (zwłaszcza gorączka, płacz, drgawki, bladość i zmniejszone napięcie mięśni) występują znacznie rzadziej po podaniu szczepionek bezkomórkowych (DTPa), dlatego są one zalecane dzieciom, które nie tolerowały z powodu NOP szczepionek całokomórkowych (DTPw) lub istnieją u nich inne przeciwwskazania do ich podawania (p. dalej). Lekarz może zdecydować o zmianie szczepionki na lepiej tolerowaną lub – w przypadku szczególnie poważnych NOP albo innych rzeczywistych przeciwwskazań – o opóźnieniu szczepienia przeciwko krztuścowi lub całkowitym jego zaniechaniu (p. dalej).

Kogo szczepić?

Szczepionki przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi (DTP) są przeznaczone dla dzieci do ukończenia 3. (całokomórkowa) lub 7. roku życia (bezkomórkowa). Podawanie tych szczepionek starszym dzieciom zwiększa częstość występowania niepożądanych odczynów poszczepiennych. Szczepienia przypominające u starszych dzieci w wieku szkolnym, młodzieży i dorosłych wykonuje się szczepionkami przeznaczonymi dla tych grup wiekowych (Adacel, Boostrix). Szczepionki te zawierają bezkomórkowy komponent krztuścowy.

Należy rozważyć szczepienie przeciwko krztuścowi szczepionką bezkomórkową, jeśli:

  • po szczepieniu szczepionką całokomórkową wystąpiły niektóre poważne ogólnoustrojowe NOP
  • dziecko należy do grupy ryzyka wystąpienia objawów neurologicznych (np. drgawek).

Szczepionki bezkomórkowe są lepiej tolerowane i ryzyko wystąpienia NOP po ich zastosowaniu jest mniejsze niż po szczepionkach całokomórkowych.

Jeżeli więc w określonym czasie po podaniu DTPw wystąpiły poważne NOP (takie jak: gorączka >40,5°C, drgawki, długi i trudny do ukojenia płacz, bladość i zwiotczenie), należy rozważyć kontynuowanie szczepienia przeciwko krztuścowi szczepionką bezkomórkową (DTPa).

Pewne sytuacje i niektóre choroby układu nerwowego zwiększają ryzyko wystąpienia objawów neurologicznych (np. drgawek) podczas gorączki, która częściej pojawia się po podaniu szczepionki DTPw niż DTPa. Poinformuj koniecznie lekarza, jeśli:

  • u Twojego dziecka rozpoznano lub podejrzewa się chorobę neurologiczną albo występowały drgawki;
  • u innych Twoich dzieci, u Ciebie lub ojca dziecka występowały lub występują drgawki lub po szczepieniu przeciwko krztuścowi obserwowano poważne NOP;
  • Twoje dziecko urodziło się przed ukończeniem 37. tygodnia ciąży lub z masą ciała mniejszą niż 2500 g.

W takich przypadkach należy rozważyć szczepienie przeciwko krztuścowi lepiej tolerowaną szczepionką bezkomórkową (DTPa).

W wymienionych powyżej sytuacjach korzyści ze szczepienia przeciwko krztuścowi zdecydowanie przewyższają ryzyko wystąpienia niepożądanych odczynów poszczepiennych i ich następstw.

Kiedy i jak szczepić?

Kompletne szczepienie podstawowe składa się z 4 dawek szczepionki. Pierwszą dawkę dziecko otrzymuje między 6. a 8. tygodniem życia, kolejne dwie co 6–8 tygodni (w 3.–4. i 5.–6. mż.), a czwartą między 16. a 18. miesiącem życia. Szczepionkę podaje się w zastrzyku domięśniowym.

Których dzieci nie należy szczepić?

Szczepionki całokomórkowej przeciwko krztuścowi (DTPw) nie wolno podawać dzieciom:

  • po ukończeniu 3. roku życia
  • chorym na choroby neurologiczne o postępującym charakterze
  • dzieciom, u których wystąpiły poważne odczyny po podaniu poprzedniej dawki DTPw.

Szczepionki bezkomórkowej przeciwko krztuścowi (DTPa) nie wolno podawać dzieciom:

  • po ukończeniu 7. roku życia (dla dzieci starszych i dorosłych są przeznaczone specjalne preparaty – patrz wyżej)
  • chorym na postępujące choroby neurologiczne
  • dzieciom, u których po poprzednim szczepieniu przeciwko krztuścowi wystąpiły poważne zaburzenia neurologiczne, których nie można wyjaśnić innymi przyczynami.

Szczepionki przeciwko krztuścowi nie powodują trwałych niekorzystnych następstw zdrowotnych, ale dzieci chorych na postępujące choroby mózgu nie należy szczepić przeciwko krztuścowi, gdyż objawy choroby neurologicznej mogą być mylnie zinterpretowane jako poważny NOP. Gdy przebieg choroby neurologicznej jest stabilny, lekarz może zdecydować o opóźnieniu szczepienia przeciwko krztuścowi do czasu rozstrzygnięcia wątpliwości co do stanu zdrowia dziecka lub zdecydować o szczepieniu szczepionką bezkomórkową.

Jeśli u dziecka po poprzednim szczepieniu DTPw wystąpił poważny NOP (gorączka >40,5°C, drgawki, długi i trudny do ukojenia płacz, bladość i zwiotczenie), należy rozważyć kontynuowanie szczepienia szczepionką bezkomórkową (DTPa).

Szczepienia przeciwko krztuścowi nie należy kontynuować, jeśli po podaniu poprzedniej dawki szczepionki (DTPw lub DTPa) wystąpiły poważne zaburzenia neurologiczne (p. wyżej).

Decyzję o trwałym zwolnieniu dziecka ze szczepienia przeciwko krztuścowi zawsze podejmuje się indywidualnie. Porozmawiaj z lekarzem o ryzyku związanym ze szczepieniem oraz o ryzyku zachorowania i powikłań w przypadku odstąpienia od jego realizacji. To nie jest prosta decyzja, bo każde rozwiązanie wiąże się z ryzykiem.

Dzieci trwale zwolnione ze szczepienia przeciwko krztuścowi należy zaszczepić przeciwko błonicy i tężcowi (szczepionką DT). Zapytaj o to lekarza.

Nie należy szczepić, gdy występują uniwersalne przeciwwskazania do szczepień.

Czy szczepienie jest bezpłatne?

Szczepionka całokomórkowa (DTPw) jest oferowana bezpłatnie w ramach obowiązującego programu szczepień ochronnych. Szczepionki bezkomórkowe (DTPa) są bezpłatne dla dzieci, u których występują trwałe przeciwwskazania do szczepienia DTPw (p. wyżej), wcześniaków (dzieci urodzonych przed ukończeniem 37. tygodnia ciąży lub z masą ciała mniejszą niż 2500 g) oraz dla wszystkich dzieci w 6. roku życia.

Odpłatne są natomiast szczepionki szczepionki wieloskładnikowe, które zawierają DTPa.


Szczepienie przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi w pytaniach i odpowiedziach

Szczepienie przeciwko tężcowi a białaczka limfatyczna »

08.10.2018
Zobacz także
  • Szczepienie przeciwko WZW typu B
  • Szczepienie przeciwko gruźlicy
  • Kalendarz szczepień
Wybrane treści dla Ciebie
  • Szczepienia przed wyjazdem do Afryki Południowej
  • Szczepienie przeciwko meningokokom
  • Krztusiec (koklusz) u dziecka
  • Szczepienia obowiązkowe dla podróżnych
  • Szczepienie przeciwko pałeczce hemofilnej typu b (Hib)
  • Krztusiec
  • Szczepienie przeciwko gruźlicy
  • Szczepienia przed wyjazdem na Karaiby (Wyspy Karaibskie)
  • Tężec
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta