×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Nadwaga i otyłość. Postępowanie żywieniowe

prof. dr hab. med. Marian Krawczyński
I Katedra Pediatrii UM w Poznaniu

Na czym polega różnica między nadwagą a otyłością?

Nadwaga i otyłość – to nadmiar tkanki tłuszczowej w ustroju. Dziecko z nadwagą nie jest, jak się jeszcze niekiedy uważa, uosobieniem zdrowia.

Jako nadwagę najczęściej przyjmuje się 15–20% nadmiar masy ciała w odniesieniu do wieku, płci i wzrostu, względnie między 1,5 a 2 odchylenia standardowego (SD), według aktualnych tabel norm i/lub wartość masy ciała mieszczącą się na siatce centylowej w przedziale między 90. a 97. centylem (zobacz: Waga i wzrost małego dziecka - siatki centylowe).

Otyłość – to nadmiar masy ciała uwarunkowany nadmiernym rozrostem tkanki tłuszczowej, przekraczający 20% masy należnej dla wieku, płci i wzrostu, wg aktualnych tabel norm i/lub wartość masy ciała zlokalizowana na siatce centylowej powyżej 97. centyla. W skrajnych przypadkach otyłości nadwaga może przekraczać nawet 50% należnej masy ciała.

Czy ocena stopnia otyłości na podstawie wartości wskaźnika BMI jest wystarczająca?

Ostatnio modny jest wskaźnik masy ciała (BMI), który bardziej oddaje jednak stosunek masy ciała do wzrostu, niż stopień otłuszczenia (zobacz: Metody oceny stanu odżywienia i rozwoju dziecka), dlatego, zwłaszcza w skrajnych przypadkach, powinien być weryfikowany innymi metodami. U dzieci wartości BMI powyżej 24 należy przyjąć za nadmierne, wskazujące na otyłość.

W ocenie stopnia i typu otyłości u dzieci i młodzieży należy uwzględniać:

  • sposób żywienia, szczególnie u niemowląt,
  • fazę rozwojową dziecka,
  • wzrost oraz przebieg wzrastania i dojrzewania płciowego,
  • różnice w typie budowy ciała,
  • rozmieszczenie tkanki tłuszczowej,
  • różnice między dziewczętami i chłopcami.

Co jest najczęstszą przyczyną otyłości u dzieci?

Za najistotniejsze przyczyny otyłości uważa się:

  • sposób żywienia (błędne tradycje i wzorce żywieniowe),
  • predyspozycje rodzinne,
  • niedostateczną aktywność ruchową,
  • czynniki psychospołeczne (niepowodzenia w szkole, konflikty w rodzinie).

Pozostałe, tzw. wtórne przyczyny, są zdecydowanie rzadsze, gdyż najprawdopodobniej nie przekraczają 10%.

W praktyce wyróżnia się otyłość:

  • prostą (pierwotną, alimentacyjną),
  • wtórną.

Otyłość prosta – to zaburzenie w odżywieniu będące wynikiem długotrwałego przekarmiania, czyli zwiększonej podaży energetycznej. U podstaw leży zachwianie równowagi pomiędzy energią uzyskaną z pożywienia, a wydatkowaną przez organizm dziecka, co w konsekwencji prowadzi do przyrostu masy ciała, wyrażającego się przede wszystkim nadmiernym rozwojem tkanki tłuszczowej. Otyłość uwarunkowana jest wieloczynnikowo.

Co najmniej w 90% otyłość jest wynikiem spożywania pokarmów w ilości przekraczającej zapotrzebowanie energetyczne organizmu przez dłuższy okres czasu. Może wystąpić już u niemowląt, zwłaszcza karmionych mlekiem krowim. U dzieci karmionych naturalnie po odstawieniu od piersi masa ciała zwykle ulega wyrównaniu (Krawczyński, 2003).

Jeśli nadwaga jest wynikiem jednostronnej diety, np. mącznej, zwłaszcza przy niedoborze białka i substancji mineralnych, wówczas dzieci są „nalane”, blade, jakby obrzęknięte. Dochodzi wtedy do gromadzenia wody w ustroju. Dzieci te są szczególnie wrażliwe na zakażenia, mało ruchliwe, często z cechami krzywicy.

U dzieci do 6.–7. roku życia występuje zwykle równomierne otłuszczenie całego ciała. Po okresie dojrzewania płciowego rozmieszczenie tkanki podskórnej może być zróżnicowane zależnie od płci i typu otyłości. W dzieciństwie i młodości otyłość prosta jest najczęstszą postacią otyłości (ponad 90%). W przeciwieństwie do otyłości wtórnej z reguły nie kojarzy się z niskorosłością.

Skłonność do otyłości u dzieci i młodzieży ma przede wszystkim swe uwarunkowania genetyczne (rodzinne). Ryzyko rozwoju otyłości u chłopców i dziewcząt wzrasta w przypadku otyłości jednego lub obojga rodziców. Początek nadwagi sięga często okresu niemowlęcego i wczesnego dzieciństwa. Najczęściej jest wynikiem przekarmiania, czyli nadmiernej podaży energii, przekraczającej możliwości jej zużytkowania przez dziecko. Wysokoenergetyczna dieta niemowlęcia prowadzi do zwiększenia liczby i objętości komórek tłuszczowych, jednocześnie powiększając apetyt dziecka. Nadmiar tłuszczu odkłada się głównie na brzuchu, twarzy i kończynach. Nadmierny przyrost masy ciała, szczególnie u niemowlęcia karmionego sztucznie, wymaga ograniczeń dietetycznych. W rodzinach o genetycznej predyspozycji do otyłości może wpływać na utrwalenie nadwagi i otyłość w wieku dojrzałym. Dodatkowym czynnikiem usposabiającym jest ograniczenie aktywności ruchowej.

Do nadwagi dochodzi też w okresie dojrzewania. Zwiększone zapotrzebowanie energetyczne, mniejsza ruchliwość w tym okresie życia, zwłaszcza u dziewcząt, przy współistnieniu biernych form wypoczynku, trudnych sytuacji emocjonalnych, prowadzić mogą do zwiększonego apetytu i otyłości. Sprzyja temu rozpowszechniona we współczesnych społeczeństwach tendencja spożywania produktów typu fast food oraz ekwiwalentów potraw (chipsy, corn flakes itp.).

Istotną rolę odgrywają również predyspozycje rodzinne, uwarunkowane błędną tradycją żywieniową (nadmiar tłuszczów, przy niedoborach jarzyn i owoców) i specyficznym wrodzonym torem metabolicznym ustroju. Dzieciom rodziców otyłych zdecydowanie częściej zagraża nadwaga, a w przyszłości również choroby cywilizacyjne.

Biorąc pod uwagę rozmieszczenie tkanki tłuszczowej, wyróżnia się:

  • otyłość androidalną, czyli brzuszną (typ jabłko),
  • otyłość gynoidalną, czyli pośladkowo-udową (typ gruszka).

U dorosłych osób z otyłością androidalną częściej istnieje zagrożenie wystąpienia niedokrwiennej choroby serca, nadciśnienia tętniczego, udarów mózgu i cukrzycy insulinoniezależnej (typ 2 – dorosłych).

Jak należy zapobiegać najczęściej występującej otyłości prostej?

Najprostszym sposobem odchudzania jest zmniejszenie o połowę produktów zjadanych w nadmiernej ilości. Ograniczenie dotyczy głównie tłuszczów zwierzęcych (o ok. 50%) i węglowodanów (o 30–50%), szczególnie sacharozy i skrobi z produktów mącznych), zwłaszcza słodyczy zjadanych między głównymi posiłkami. W diecie wykluczyć należy przede wszystkim zawiesiste sosy, tłuste smażone mięso, ziemniaki, nagotowywane zupy oraz większe ilości kasz i pieczywa. W diecie znaleźć się musi pół litra chudego mleka, ryba lub chude mięso, jajko, świeże warzywa i owoce.

W wieku szkolnym wartość energetyczna takiej odchudzającej diety mieści się w granicach 1500–2000 kcal (6280–8374 kJ), czyli ok. 20 kcal (83,8 kJ) na 1 kg należnej masy ciała. Dzieciom do 7. rż. nie zaleca się diety niskoenergetycznej. Analizie poddaje się model (sposób) ich żywienia, wskazując należną wartość energetyczną stosowanej diety i dokonując niezbędnej korekty, także przez ograniczenie biernych form wypoczynku na korzyść gier i zabaw ruchowych. Starszym dzieciom obniża się kaloryczność posiłków i zaleca większą systematyczną aktywność fizyczną, rozbudzając w nich motywację do zmniejszenia masy ciała (Oblacińska i Woynarowska, 1995).

Otyłość wtórna – to nadmiar tkanki tłuszczowej występujący u dzieci i młodzieży wskutek uszkodzenia układów regulujących pobór i wydatkowanie energii. Otyłość wtórna z reguły kojarzy się z niskorosłością.

W tej grupie mieszczą się m.in. uszkodzenia strukturalne i biochemiczne OUN z wtórnym ograniczeniem aktywności ruchowej (uraz czaszkowo-mózgowy, zapalenia i guzy mózgu), zaburzenia endokrynne (np. niedoczynność tarczycy) i metaboliczne (zwłaszcza przemiany węglowodanowej) oraz wady rozwojowe, np. zespoły aberracji chromosomowych (zespół Downa, zespół Turnera).

Czy znane są mechanizmy sprzyjające rozwojowi otyłości?

Obecnie przeważa pogląd, że tendencja do otyłości częściej uwarunkowana jest poligenowo (Ciborowska, 2007). Gromadzenie tkanki tłuszczowej w nadmiarze wynika z zaburzonej kontroli ośrodków głodu i sytości oraz termoregulacji i pragnienia w OUN (podwzgórze) oraz nieprawidłowej regulacji torów metabolicznych ustroju. Poza tym odgrywają rolę leptyna (od słowa leptos – chudy) oraz neuropeptyd Y (NPY), integrujący funkcję przysadki mózgowej z ośrodkiem łaknienia oraz inne peptydy.

Karmienie naturalne w pierwszym półroczu życia dziecka odgrywa rolę ochronną przed rozwojem otyłości w wieku szkolnym, zmniejszając jej prawdopodobieństwo o ponad 30%. Niedożywienie w pierwszej połowie ciąży oraz karmienie sztuczne pokarmem o większej podaży białka może ułatwiać rozwój otyłości w wieku dojrzałym (Krawczyński, 2008).

Piśmiennictwo:

Krawczyński M.: Nadwaga (otyłość). [w]: Diagnostyka różnicowa najczęstszych objawów w praktyce pediatrycznej.(red. W.Kawalec, M.Milanowski), WL PZWL, Warszawa 2003.
Oblacińska A., Woynarowska B.(red.): Otyłość. Jak leczyć i wspierać dzieci i młodzież. IMiDz, Warszawa, 1995.
Ciborowska H., Rudnicka A.: Dietetyka. WL PZWL, Warszawa 2007.
Krawczyński M.: Żywienie we wczesnym dzieciństwie, a choroby cywilizacyjne w wieku dojrzałym. [w]: Żywienie dzieci w zdrowiu i chorobie (red. M.Krawczyński), HELP-MED, Kraków, 2008.

04.10.2012
Zobacz także
  • Niedożywienie (hipotrofia). Niedobór masy ciała
  • Metody oceny stanu odżywienia i rozwoju dziecka
  • Masa ciała – pojęcie normy
  • Aktywność fizyczna w dzieciństwie i młodości
  • Otyłość i zespół metaboliczny u dzieci i młodzieży
  • Opóźnione dojrzewanie płciowe
  • Nadmierny wzrost dziecka
  • Niskorosłość
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta