Zespół Williamsa to genetycznie uwarunkowany zespół wad wrodzonych spowodowany brakiem fragmentu jednego chromosomu. Występuje z częstością 1:7500 żywych urodzeń. Ze względu na charakterystyczny wygląd (tzw. cechy dysmorficzne) – m. in. wysokie czoło z krótkimi brwiami, pełne usta, małą żuchwę dzieci z zespołem Williamsa czasem są nazywane dziećmi elfami. Nie ma możliwości wyleczenia zespołu Williamsa. Osoby z tym zespołem wymagają stałej opieki medycznej oraz rehabilitacji.
Co to jest zespół Williamsa i jakie są jego przyczyny?
Zespół Williamsa (określany też w różnych publikacjach jako zespół Williamsa-Beurena, zespół Beurena, zespół Fanconiego i Schlesingera, zespół Williamsa i Barratta, zespół twarzy efla) jest zespołem wad wrodzonych spowodowanym brakiem fragmentu jednego z chromosomów.
Informacja genetyczna zapisana jest w genach, tysiące genów, ułożonych obok siebie formuje długą, podwójną, spiralnie skręconą nić, która tworzy chromosom. W prawidłowych warunkach w każdej komórce naszego ciała znajdują się chromosomy ułożone parami: od 1. do 23. pary. W 23. parze znajdują się chromosomy płciowe: u kobiet dwa chromosomy X (XX), u mężczyzn jeden chromosom X i jeden chromosom Y (XY). W każdej komórce powinno się więc znajdować 46 chromosomów. Każdy chromosom posiada ramię krótkie (p) i ramię długie (q). Ramiona podzielone są na prążki i podprążki, co pozwala na dokładne opisanie umiejscowienia zmiany w chromosomie. Jeżeli chromosomów jest za dużo lub za mało bądź brakuje fragmentu chromosomu, mówimy o aberracji chromosomowej. Zespół Williamsa jest przykładem aberracji chromosomowej, polegającej na braku fragmentu chromosomu 7. Inna nazwa tej choroby – delecja 7q11.23 – określa miejsce, w którym brakuje fragmentu chromosomu (delecja) na długim ramieniu chromosomu 7.
W brakującym fragmencie chromosomu znajduje się 26–28 genów, spośród których bardzo istotną rolę przypisuje się genowi elastyny, a także genom odpowiedzialnym za funkcje poznawcze. Brak tych genów powoduje objawy występujące w przebiegu zespołu Williamsa. Najlepiej poznanym z tych genów jest gen elastyny, czyli białka wchodzącego w skład włókien sprężystych znajdujących się między innymi w ścianie naczyń krwionośnych. Tłumaczy to zaburzenia ze strony naczyń i układu krążenia, stwierdzane u większości osób z tym zespołem genetycznym.
Jak często występuje zespół Williamsa?
Zespół Williamsa jest jednym z najczęściej występujących zaburzeń genetycznych i występuje z częstością 1:7500 żywych urodzeń. Większość przypadków tego zespołu określa się jako sporadyczne, co oznacza, że ani wcześniej, ani później w danej rodzinie nie było innych osób z zespołem Williamsa. Choroba występuje z podobną częstością u dziewczynek i u chłopców.
Zespół Williamsa - objawy
- Różnice w wyglądzie. Dzieci i dorośli z zespołem Williamsa mają pewne charakterystyczne cechy zewnętrzne określane mianem cech dysmorficznych. Pojedyncze cechy dysmorfii mogą występować u zdrowych osób lub u osób z innymi zespołami genetycznymi. W zespole Williamsa cechy dysmorficzne stają się widoczne pod koniec pierwszego lub w drugim roku życia. Twarz dzieci ma charakterystyczny wygląd określany jako „twarz elfa”. Widoczne jest wydatne czoło ze stosunkowo krótkimi brwiami, okolice okołooczodołowe są „pełne”, policzki obwisłe, usta szerokie z grubymi wargami. Często obserwuje się dużą szczękę, małą żuchwę i nieprawidłowo wykształcone zęby z defektem szkliwa. U większości dzieci tęczówki są niebieskie, a czasem (rzadko) zielone z „koronkowym” wzorem. Może występować zez.
- Opóźnienie rozwoju psychoruchowego i niepełnosprawność intelektualna. Zwykle u osób z zespołem Williamsa występują zaburzenia poznawcze, jakkolwiek stopień ich nasilenia może być różny u poszczególnych pacjentów.
U większości chorych (około 3/4) występuje niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim (iloraz inteligencji: 50–70) lub w stopniu umiarkowanym (iloraz inteligencji: 35–50). Zwykle obserwuje się opóźnienie rozwoju psychoruchowego, co oznacza, że dzieci z zespołem Williamsa osiągają pewne umiejętności później niż ich zdrowi rówieśnicy. Potrzebują więcej czasu, żeby nauczyć się chodzić czy mówić. Mocniejszą stroną dzieci z zespołem Williamsa jest dobra pamięć słuchowa i językowa, a słabą myślenie matematyczne, wzrokowe funkcje poznawcze czy koordynacja wzrokowo-przestrzenna. Osoby z zespołem Williamsa zwykle mają problemy z czytaniem, rysowaniem i matematyką. - Zachowanie i zdolności. Dzieci z zespołem Williamsa są zwykle pogodne, towarzyskie, wykazują bardzo dużą chęć nawiązywania kontaktów, są empatyczne i życzliwe, często nie potrafią wyczuć dystansu. Mówią dużo i chętnie, mają bogaty zasób słownictwa, oryginalny sposób wysławiania.
Wiele osób z zespołem Williamsa wykazuje bardzo duże zdolności muzyczne. Obserwuje się także niekiedy nadwrażliwość na dźwięki, co powoduje nadmierną reakcję na bodźce słuchowe docierające z otoczenia.
Niektóre dzieci sprawiają wrażenie roztargnionych, stwierdza się u nich zaburzenia uwagi i nadaktywność ruchową. Z kolei u osób dorosłych często obserwuje się niepokój i zaburzenia lękowe.
Niektórzy pacjenci mają problemy z regulacją emocji i mogą wykazywać objawy pokrywające się z zaburzeniami ze spektrum autyzmu z powtarzalnym zachowaniem i ograniczonymi zainteresowaniami.
Osoby z zespołem Williamsa mogą mieć także zaburzenia snu – trudności z zasypianiem, częste wybudzanie się, niższą jakość snu. - Wady serca i naczyń krwionośnych stwierdza się u około 75–80% osób z zespołem Williamsa. Najczęściej występuje nadzastawkowe zwężenie aorty. U niemowląt często stwierdza się zwężenie obwodowych tętnic płucnych. Warto podkreślić, że zwężenie może dotyczyć także wielu innych naczyń, takich jak tętnice nerkowe, wieńcowe, mózgowe, aorta piersiowa czy brzuszna.
- Nadciśnienie tętnicze występuje u połowy pacjentów. Może się zacząć już w dzieciństwie. Najczęściej przyczyną nadciśnienia są zmiany w naczyniach nerkowych lub aorcie brzusznej.
- Zaburzenia endokrynologiczne. U 15–30% osób występuje hiperkalcemia i/lub hiperkalciuria, czyli zwiększone stężenie wapnia we krwi i nasilone wydalanie wapnia z moczem. Ponadto częściej niż w zdrowej populacji obserwuje się nietolerancję glukozy, cukrzycę i subkliniczną niedoczynność tarczycy.
- Zaburzenia układu moczowo-płciowego to przede wszystkim wady nerek i układu moczowego, a także kamica nerkowa, będąca skutkiem nasilonego wydalania wapnia z moczem.
- Niski wzrost. Większość dzieci z zespołem Williamsa jest niższa niż rówieśnicy, rośnie wolniej i nie osiąga przeciętnego wzrostu.
- Zaburzenia okulistyczne. Często obserwuje się nadwzroczność i zez, a u dorosłych zaćmę.
- Inne objawy występujące u osób z zespołem Williamsa to wady uzębienia, gruby, chrapliwy głos, wiotkość więzadeł, częste zaparcia, uszkodzenie słuchu, a także nadwrażliwość na dźwięki.
Zespół Williamsa - co robić w przypadku wystąpienia objawów?
Na podstawie przedstawionych objawów (cechy dysmorfii, zaburzenia rozwoju, charakterystyczna wada serca) można wysunąć podejrzenie zespołu Wiliamsa. Najczęściej pacjenci z takim podejrzeniem są kierowani do poradni genetycznej, gdzie przeprowadza się badania genetyczne potwierdzające bądź wykluczające zespół Williamsa. Po zakończeniu diagnostyki udzielana jest porada genetyczna, która obejmuje omówienie choroby i określenie ryzyka jej wystąpienia w kolejnych ciążach.
Po zakończeniu diagnostyki opiekę nad pacjentem sprawuje lekarz POZ (pediatra, lekarz rodzinny lub lekarz internista).
Wstępna ocena powinna obejmować:
- badanie przedmiotowe z oceną neurologiczną i pomiarem masy ciała, wzrostu i obwodu głowy
- pomiar ciśnienia tętniczego na wszystkich kończynach
- badanie kardiologiczne i echokardiograficzne
- badanie nerek i parametrów nerkowych
- badanie słuchu
- badania laboratoryjne (stężenie wapnia, hormony tarczycy).
W kolejnych latach powtarza się podobną ocenę raz w roku, a dodatkowo – w zależności od stwierdzanych zaburzeń – pacjenci powinni zostać objęci opieką kardiologiczną, nefrologiczną lub innych specjalistów. Ponadto, w zależności od wieku, należy uwzględnić zaburzenia charakterystyczne dla poszczególnych grup wiekowych.
Ze względu na zwiększone ryzyko powikłań związanych ze znieczuleniem ogólnym, przed planowanym znieczuleniem konieczna jest konsultacja anestezjologa dziecięcego u każdego pacjenta z zespołem Williamsa.
Zespół Williamsa - rozpoznanie
Rozpoznanie wstępne zespołu Williamsa wysuwa się na podstawie charakterystycznych objawów. Najczęstszymi przyczynami kierowania do poradni genetycznej są cechy dysmorfii, opóźnienie rozwoju i wady serca.
Diagnostyka polega na pobraniu krwi i wykonaniu badania, które pozwoli stwierdzić czy na chromosomie 7. jest obecny określony fragment. Zespół Williamsa zaliczany jest do tak zwanych mikroaberracji chromosomowych, co oznacza, że zmiany tej nie można stwierdzić w podstawowym badaniu cytogenetycznym – czyli na podstawie oceny kariotypu.
Kariotyp to zapis wszystkich chromosomów. Pobrany materiał poddawany jest odpowiedniej hodowli i barwieniu, które pozwalają na uzyskanie chromosomów widocznych w mikroskopie świetlnym. Cytogenetyk ogląda, liczy i układa w pary odpowiednie chromosomy. Delecja charakterystyczna dla zespołu Williamsa jest jednak zbyt mała, by ją zobaczyć w mikroskopie świetlnym. W celu jej wykrycia wykorzystuje się metodę FISH (ang. fluorescence in situ hybridization), która polega na użyciu specjalnej sondy świecącej po przyłączeniu się do badanego fragmentu chromosomu. Brak odpowiedniego efektu (świecenia) świadczy o braku poszukiwanego fragmentu, czyli o delecji.
Każdy wynik badania powinien być przekazany rodzicom/choremu i omówiony z nimi przez lekarza genetyka.
Zespół Williamsa - leczenie
Nie ma możliwości przyczynowego leczenia zespołu Williamsa.
Stosowane leczenie ma charakter objawowy, polega na właściwym leczeniu stwierdzanych zaburzeń (np. korekcja wad serca), odpowiednio wczesnym wykryciu innych nieprawidłowości (nadciśnienie tętnicze, hiperkalcemia, zaburzenia układu moczowego) i monitorowaniu stanu chorego według przyjętych zasad. Osoby z zespołem Williamsa mają zwiększone ryzyko nagłej śmierci sercowej, dlatego powinny być skonsultowane przez specjalistów przed jakimkolwiek zabiegiem w znieczuleniu ogólnym.
Systematycznej oceny wymaga rozwój fizyczny dziecka z tym zespołem. Konieczna jest opieka stomatologiczna. Ogromne znaczenie ma całościowa, wielospecjalistyczna opieka i właściwa rehabilitacja, o ile nie ma przeciwwskazań związanych z towarzyszącymi chorobami (np. wadą serca).
Na obecnym etapie wiedzy nie ma możliwości wyleczenia zespołu Williamsa.
