Zaburzenia wydzielania śliny (ślinotok, suchość w jamie ustnej)

Co to są zaburzenia wydzielania śliny?

Dziennie wydzielamy około 1000–1500 ml śliny. Bez stymulacji największą ilość śliny wytwarza ślinianka podżuchwowa (śluzowo-surowicza). Ślina wytwarzana przez śliniankę przyuszną jest surowicza i ilość jej wzrasta gwałtownie po stymulacji. Ilość i rodzaj wytwarzanej śliny są bardzo zmienne, zależą od wielu czynników; jedzenia, zapachów, żucia, ilości spożytych płynów, klimatu, pory dnia, płci, wieku, stanu psychicznego i wielu innych. Regulacja wydzielania śliny odbywa się za pośrednictwem autonomicznego układu nerwowego.

Zaburzenia wydzielania śliny mogą dotyczyć zmian w jej ilości, jak również składu i stężenia elektrolitów. Nadmierne wytwarzanie śliny określane jest jako ptyalismus. Rzadko powoduje większe dolegliwości, czasem może być przyczyną niewielkiego wycieku śliny z ust. Objawy nie są wyraźne, ponieważ przy zachowanym odruchu połykania ślina nie zalega w jamie ustnej. Natomiast ślinotok (sialorrhea) to nadmierny wyciek śliny z ust spowodowany zaburzeniami połykania śliny. Przy długotrwałym utrzymywaniu się doprowadza do maceracji skóry wokół kącików ust. Ślinotok jest przykry dla chorego i jego otoczenia ze względów estetycznych. Zmniejszone wydzielanie śliny (sialopenia) odczuwa się jako suchość w jamie ustnej. W skrajnych przypadkach, utrzymujących się trwale dolegliwości określana jest jako xerostomia. Zmniejszone wydzielanie śliny predysponuje do rozwoju próchnicy i zapaleń jamy ustnej.

Czym są spowodowane zaburzenia wydzielania śliny?

Choroby, w których obserwuje się zmiany składu śliny to: zespół Sjögrena, mukowiscydoza, marskość wątroby, nadczynność przytarczyc, cukrzyca, sarkoidoza. Nadmierna produkcja śliny jest zjawiskiem fizjologicznym u dzieci w okresie ząbkowania i w tym okresie może powodować wyciek śliny z ust. Wywołują ją również kwaśne i ostre pokarmy, ciąża, wymioty, leki parasympatykomimetyczne (pilokarpina, nikotyna), zmiany zapalne jamy ustnej i języka.

Ślinotok może być efektem chorób neurologicznych (mózgowe porażenie dziecięce, porażenie opuszkowe), dolegliwości bólowych podczas połykania, które powodują, że pacjent unika ruchów połykowych (zapalenie nagłośni, ropień okołomigdałkowy, ropowice dna jamy ustnej, ciała obce gardła i przełyku) lub mechaniczna przeszkoda (nowotwory gardła lub przełyku).

Zmniejszone wydzielanie śliny obserwuje się przy odwodnieniu spowodowanym różnymi przyczynami (biegunką, wymiotami, przegrzaniem, gorączką, zmniejszonym pobieraniem płynów, zwiększonym oddawaniem moczu spowodowanym przedawkowaniem leków moczopędnych lub w przebiegu różnych chorób np. cukrzycy). Częstą przyczyną zmniejszonego wydzielania śliny są stosowane leki (tab.). Choroby ślinianek są przyczyną suchości w jamie ustnej tylko, gdy wszystkie gruczoły ślinowe objęte są procesem chorobowym jak w zespole Sjögrena (suchość jamy ustnej, spojówek), po radioterapii, zakażeniu wirusem HIV, HCV, chorobie „przeszczep przeciwko gospodarzowi”, przedawkowaniu żelaza. U dzieci zespół Sjögrena występuje bardzo rzadko i manifestuje się raczej jako nawracający obrzęk ślinianek, rzadziej typowymi objawami ze strony jamy ustnej i oczu. Wrodzony niedorozwój ślinianek jest niezmiernie rzadki.

Jakich badań wymagają zaburzenia wydzielania śliny?

Zawsze bardzo ważny jest wywiad dotyczący towarzyszących chorób, dolegliwości i objawów, jak również przyjmowanych leków i od tego zależy dalsza diagnostyka. Zawsze należy ocenić stan błony śluzowej jamy ustnej, a także gardła w celu wykluczenia stanów zapalnych bądź potwierdzenia suchości jamy ustnej. Przy ślinotoku konieczna może być ocena neurologiczna. Jeżeli na podstawie wywiadu nie udaje się ustalić przyczyny suchości w jamie ustnej, konieczne jest przeprowadzenie szeregu badań laboratoryjnych, ewentualnie badania USG ślinianek.

Co należy zrobić w przypadku pojawienia się objawu?

Nadmierne wydzielanie śliny rzadko jest na tyle nasilone, aby wymagało interwencji. Przy zmianach zapalnych jamy ustnej i języka wskazane jest leczenie choroby podstawowej.

Przy nadmiernym wycieku śliny towarzyszącym chorobom neurologicznym zaleca się rehabilitację polegającą na ćwiczeniach mięśni języka i warg prowadzoną przez logopedów, eliminacji czynników powodujących utrudnione oddychanie przez nos. Przy mózgowym porażeniu dziecięcym dolegliwości ograniczają się z wiekiem, dlatego nie zaleca się interwencji chirurgicznych przed 5. rokiem życia. Jeżeli dolegliwości są uporczywe, prowadzą do zmian zapalnych kącików ust i skóry policzków, można rozważyć leczenie chirurgiczne polegające na przemieszczeniu ujść przewodów ślinianek przyusznych i/lub podżuchowych w okolicę łuków podniebiennych lub ostrzykiwanie ślinianek toksyną botulinową. W przypadkach dolegliwości bólowych przy przełykaniu konieczna dokładna diagnostyka i leczenie choroby podstawowej.

Jeżeli uczucie suchości jamy ustnej pojawiło się w następstwie odwodnienia (przegrzanie, wymioty, gorączka itp.), konieczne jest uzupełnienie płynów doustnie lub dożylnie. W przypadkach przewlekłego utrzymywania się dolegliwości, w zależności od przyczyny, często jedynie działania objawowe – środki zwiększające wydzielanie śliny – żucie gumy bez cukru, z ksylitolem (np. Xerostom – dentystyczna guma do żucia, ten preparat dostępny jest również w płynie do płukania jamy ustnej, pastylkach do ssania, aerozolu), częste przyjmowanie płynów, płukanie jamy ustnej fizjologicznym roztworem NaCl lub roztworem wodorowęglanu sodu (soda oczyszczona), płukanie łagodnymi środkami odkażającymi 2–3 razy dobę (Septosan fix, Eludril, Tantum Verde, Meridol), u dzieci poniżej 3. roku życia aerozole (Tantum Verde) czy środki zastępujące ślinę w aerozolu (Mucinox, Glosal). Należy unikać środków zawierających alkohol. Jeżeli to możliwe, należy zmienić lub odstawić leki zmniejszające wydzielanie śliny. Konieczna jest stała kontrola stomatologiczna ze względu na zwiększone ryzyko próchnicy.