Ból ucha u dziecka

prof. dr hab. med. Anna Zakrzewska
Klinika Otolaryngologii, Audiologii i Foniatrii Dziecięcej UM w Łodzi

Co to jest ból ucha?

Ból jest zawsze doznaniem przykrym. Należy jednak pamiętać, że na to niekorzystne doznanie składa się zarówno samo odczucie bólu, powstające w wyniku uszkodzenia tkanek, jak i reakcja emocjonalna, która jest skutkiem odczucia wrażenia bólu.

Ból ucha jest częstą dolegliwością wieku dziecięcego, jednak określenie tego odczucia i chociaż przybliżonej jego lokalizacji możliwe jest dopiero powyżej 3.–4. roku życia. Dzieci najmłodsze i niemowlęta reagują na ból jako negatywne doznanie objawami ogólnymi, a dolegliwości możliwe do zauważenia to: niepokój, płaczliwość, przerywanie ssania, gorsze łaknienie, wybudzanie się ze snu z płaczem, czasem wymioty czy rozluźnione stolce.

W przypadku chorób ucha wrażenie bólu jest wynikiem pobudzenia receptorów bólowych zlokalizowanych w strukturach ucha zewnętrznego i środkowego. Jednakże ból odczuwany jako ból ucha może się pojawić także w przebiegu chorób toczących się w innych narządach. Taki rodzaj bólu nazywany otalgią wtórną (w przeciwieństwie do otalgii pierwotnej związanej z chorobami ucha), choć pochodzi z innych okolic, jest przez pacjenta lokalizowany w uchu i jego okolicy, co wynika z przebiegu włókien czuciowych z nerwami zaopatrującymi jamę ustną, gardło, krtań i wejście do tchawicy. Inną przyczyną mogą być sporadycznie tylko występujące u dzieci samoistne neuralgie (ból promieniujący w obrębie tkanek zaopatrywanych przez nerw).

Z reguły bóle związane z chorobą ucha mają charakter ostry, zlokalizowane są w uchu, w miarę rozwoju choroby ucha ból narasta, ale ustępuje z cofaniem się objawów choroby. Natomiast ból z przyczyn pozausznych jest mniej nasilony, ale bardziej rozlany – trudny do umiejscowienia, wolniej narasta i co bardzo istotne, nawraca.

Czym jest spowodowany ból ucha?

U dzieci bóle związane z chorobą ucha zewnętrznego lub środkowego (ucho wewnętrzne nie ma unerwienia czuciowego, więc choroby toczące się w nim nie powodują wrażeń bólowych) są zdecydowanie częstsze niż otalgia wtórna. Wiedza natomiast o możliwości bólu lokalizowanego w uchu w przebiegu chorób toczących się w innych niż ucho narządach jest bardzo ważna, albowiem często są to bardzo poważne choroby, które przebiegają z bardzo mało nasilonymi dolegliwościami i objawami, w których to właśnie otalgia może być pierwszą dolegliwością zmuszającą do podjęcia diagnostyki.

Ból ucha powstaje w podanych chorobach ucha.

Choroby ucha, którym towarzyszy ból

Choroby ucha zewnętrznego:

  • urazy mechaniczne, chemiczne, oparzenia i odmrożenia małżowiny usznej
  • krwiaki i ropnie pourazowe małżowiny usznej
  • zapalenia ochrzęstnej małżowiny usznej
  • urazy przypadkowe i jatrogenne przewodu słuchowego zewnętrznego
  • zaklinowane ciała obce przewodu słuchowego zewnętrznego, ukąszenia
  • czopy woskowinowe
  • zapalenie bakteryjne przewodu słuchowego zewnętrznego
  • zmiany w przewodzie słuchowym w przebiegu ospy wietrznej, półpasiec uszny
  • nowotwory ucha w zaawansowanym stadium

Choroby ucha środkowego:

  • ostre zapalenie ucha środkowego
  • ostre pęcherzowo-krwotoczne zapalenia ucha środkowego
  • zaostrzenie przewlekłych procesów zapalnych uszu
  • barotrauma (uraz ciśnieniowy ucha)
  • urazy głowy powodujące pęknięcia w obrębie piramidy kości skroniowej
  • rozwijające się powikłania ostrego zapalenia ucha środkowego (zapalenie wyrostka sutkowego)
  • dolegliwości po interwencji operacyjnej w przebiegu chorób ucha
  • procesy nowotworowe w zaawansowanym stadium

Wśród wymienionych przyczyn zdecydowanie dominuje ostre zapalenie ucha środkowego. W Polsce liczba zgłoszeń do przychodzi/odddziałów pomocy doraźnej z powodu bólu w przebiegu ostrego zapalenia ucha oceniana jest na około milion przypadków rocznie.

Jeżeli taką statystykę uzupełnimy stwierdzeniem, że ból zależny jest od zaawansowania ostrego procesu zapalnego, ale w dużej mierze zależy od tolerancji osobniczej, to można przyjąć, że jest to jedna z częstszych dolegliwości wieku wczesnodziecięcego.

Pamiętać należy także o możliwości samoistnego pęknięcia błony bębenkowej. Sytuacja taka zwykle poprzedzona jest gwałtownym nasileniem bólu, trudnym do opanowania nawet podawanymi lekami, po której ból ustępuje, ale pojawia się wyciek z ucha płynnej śluzowej lub śluzowo-krwistej wydzieliny o różnej gęstości i ilości. Moment ustąpienia bólu nie jest wykładnikiem poprawy i nie może uśpić czujności opiekunów. Konieczne w takiej sytuacji jest badanie laryngologiczne, ocena ucha i podjęcie leczenia oraz zaplanowanie kontroli procesu ustępowania zmian, ponieważ samoistne perforacje błony bębenkowej nie zawsze dobrze się goją.


Ryc. 1. Schemat wyrostka sutkowatego

Kolejnym niepokojącym objawem w przebiegu procesu zapalnego ucha jest pojawienie się dolegliwości bólowych w okolicy zausznej, narastających przy nawet niewielkim uciśnięciu struktury kostnej - wyrostka sutkowatego (ryc.). Może to świadczyć o zapaleniu wyrostka sutkowatego - niebezpiecznego powikłania toczącego się procesu zapalnego ucha. Zwraca uwagę asymetria, odstawanie małżowiny po stronie toczącego się zapalenia. Konieczne jest zgłoszenie się w trybie pilnym do laryngologa; często konieczne jest leczenie operacyjne dzieci w trybie pilnym.

Natomiast ostre pęcherzowo-krwotoczne zapalenie powstaje w wyniku zakażenia wirusowego, zwykle wirusem grypy. Zwykle nie obserwuje się zakażenia bakteryjnego, leczenie przeciwbólowe jest konieczne, ból mija po pęknięciu pęcherzy.

Drugim co do częstości powodem bólu ucha jest zapalenie ucha zewnętrznego – przewodu słuchowego zewnętrznego. Choroba zwykle występuje sezonowo i rozwija się jako wtórne zakażenie w miejscu uszkodzenia skóry przewodu słuchowego, przybierając postać ograniczoną – czyli czyraka lub zmiany obejmującej cały przewód słuchowy. Ból wyraźnie nasila się przy ucisku skrawka (z uwagi na wzrost ciśnienia w przewodzie słuchowym). O ile czyrak ma zwykle etiologię gronkowcową, to uogólnione zapalenie powodowane jest przez różne bakterie. Czasem przybiera postać ciężkiego, trudno leczącego się procesu zapalnego i wymaga leczenia w warunkach szpitalnych, dożylnej antybiotykoterapii, leczenia przeciwbólowego oraz opatrunków usznych.

Ciała obce zalegające w przewodach słuchowych zewnętrznych wymagają usunięcia pod kontrolą wzroku, aby uniknąć urazów (skaleczeń) przewodu, ale nierzadko zalegające ciała obce powodują miejscowo odleżyny i odczyny zapalne przewodu, które wiążą się z dużą bolesnością.

Ze znacznym nasileniem bólu wiąże się uraz ciśnieniowy – barotrauma. Powstaje w wyniku zaburzenia możliwości wyrównania ciśnienia przy niedrożnej trąbce słuchowej, a jego skutkiem jest pęknięcie błony bębenkowej. Aby uniknąć takiej sytuacji, należy pamiętać, aby dzieci, u których obserwuje się nieżyt nosa z wyraźnymi zaburzeniami drożności nie podróżowały samolotem, czy też samochodem, gdy podróż obejmuje trasę o dużych różnicach wysokości nad poziomem morza.

Inne urazy – bezpośrednie powodują rany, krwiaki, stłuczenia, w przebiegu których może się rozwinąć nawet zapalenie ochrzęstnej i chrząstki małżowiny. Oprócz bólu, który wynika z bezpośredniego uszkodzenia tkanek i/lub w wyniku rozwoju stanu zapalnego konieczna jest najczęściej interwencja chirurgiczna. Uszkodzenie tkanek powstaje także w wyniku wykwitów ospy wietrznej, które mogą obejmować także małżowinę uszną i skórę przewodu słuchowego.

Otalgia wtórna natomiast obejmuje:

  • stany zapalne ostre i ich powikłania (ropień okołomigdałkowy) migdałków podniebiennych
  • zapalenie dna jamy ustnej, zapalenia ślinianek, stany zapalne okołozębowe (szczególnie zębów trzonowych)
  • choroby stawu skroniowo-żuchwowego
  • urazy okolicy krtani i stany zapalne wywołane refluksem przełykowo-krtaniowym
  • nowotwory części nosowej gardła
  • zmiany (pourazowe lub anomalie kręgów) w obrębie kręgosłupa szyjnego.

U dzieci najczęstszą przyczyną otalgii wtórnej są stany zapalne migdałków. Ból ucha w przebiegu paciorkowcowego zapalenia gardła jest częstą dolegliwością, pomimo że nie stwierdza się zmian zapalnych badaniem otoskopowym. W przypadkach nacieku okołomigdałkowego ból występuje po stronie nacieku, istotną dodatkową dolegliwością jest ograniczenie otwierania ust. Włókna czuciowe nerwu bębenkowego biegną z nerwem językowo-gardłowym.

Choroby zapalne i nowotworowe dna jamy ustnej, choroby przyzębia, nacieki okołozębowe powodują ból odczuwany w uchu poprzez podrażnienie włókien czuciowych biegnących z nerwem trójdzielnym. Natomiast otalgia wtórna zależna od nerwu błędnego może powstać jako skutek urazów krtani zewnętrznych lub spowodowanych niefortunnym połknięciem większego kęsa. Często objawy otalgii wyprzedzają powstanie innych dolegliwości. Natomiast objawy dostrzeżone badaniem obejmują zmiany miejscowe – nacieki, ropnie, deformacje, zaburzenia symetrii, ograniczenia ruchomości gardła, języka czy otwierania ust, umożliwiając prawidłowe rozpoznanie choroby.

Jakich badań wymaga ból ucha?

Zawsze koniecznym elementem badania jest zebranie wywiadu, czyli ustalenie co stanowi problem odbierany jako powód niepokoju. W miarę możliwości opiekunowie jak najdokładniej powinni poinformować lekarza o swoich wątpliwościach i niepokojach dotyczących zmian zachowania i skarg sygnalizowanych przez dziecko.

Ryc. Badanie otoskopowe u niemowlęcia

Podstawą wyjaśnienia bólu lokalizowanego w uchu jest badanie ucha – otoskopia (ryc.). Badanie to wyjaśnia obecność zmian w uchu, które mogą być przyczyną bólu lub je wyklucza. W przypadkach wątpliwości dotyczących oceny dokonanej przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej konieczne jest przeprowadzenie badania laryngologicznego.

Badanie powinno obejmować cenę stanu ucha, nosa, gardła, a w przypadku wskazującym na dolegliwości z tej okolicy (chrypka, zaburzenia barwy głosu, trudności w oddychaniu) także krtani czy gardła dolnego (miejsca skrzyżowania dróg oddechowych i pokarmowych). W każdym przypadku należy ocenić węzły chłonne szyjne, karkowe, nadobojczykowe oraz podżuchwowe i podbródkowe.

W przypadkach, gdy laryngolog uzna to za konieczne, wykonuje się także badania oceniające słuch – badanie audiometryczne oraz funkcjonowanie ucha – badanie tympanometryczne. Niejednokrotnie, szczególnie w przypadkach nasilonego stanu zapalnego konieczne bywa wykonanie badań krwi: morfologia, CRP, gdy podejrzewa się powikłania procesu zapalnego ucha lub inne zmiany wymagające wyjaśnienia badania radiologiczne (RTG, a nawet tomografię komputerową).

Co należy robić w przypadku pojawienia się bólu ucha?

Ocenić stopień nasilenia dolegliwości. Ocenić palpacyjnie (dotykając) okolice ucha: przed małżowiną uszną, uciskając skrawek, dotykając kości za uchem. Ocenić czy nie ma wycieku z ucha lub czy nie jest widoczne (w ocenie bezpośredniej ) ciało obce lub woskowina. Zmierzyć dziecku temperaturę. Zapytać o inne dolegliwości, nudności, trudności w połykaniu, zaburzenia drożności nosa. Podać leki przeciwbólowe (paracetamol lub ibuprofen).

Leki należy podawać regularnie bez przekroczenia dawek. W przypadku nasilenia bólu, narastania objawów ogólnych, w tym wzrostu temperatury, dołączenia się takich objawów, jak nudności, wymioty, konieczne jest zbadanie przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Po ustaleniu informacji o dolegliwościach, badaniu ogólnym i otoskopowym pacjenta lekarz powinien ustalić leczenie lub skierować na badanie laryngologiczne. Rozpoczęcie leczenia zapalenia ucha u dziecka, szczególnie po raz pierwszy, należy do lekarza POZ, u dzieci małych, w przypadkach nawrotowego zapalenia, czy innych niepokojących problemów medycznych konieczne jest badanie laryngologiczne. Badanie to jest także niezbędne wobec braku poprawy po zastosowanym leczeniu lub pojawieniu się niepokojących dolegliwości.

29.03.2017
Zobacz także
  • Wysiękowe zapalenie ucha środkowego
  • Powikłania zapalenia ucha środkowego
  • Ostre zapalenie ucha środkowego u dziecka
  • Wyciek wydzieliny z ucha
  • Ciała obce w uchu
  • Ból gardła u dziecka
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta