Rozwój fizyczny i prawidłowe dojrzewanie płciowe

Procesami wzrastania i dojrzewania kierują hormony wydzielane w przysadce mózgowej, małym gruczole mieszczącym się w środkowej części mózgu. Główna rola stymulująca wzrost ciała na długość przypada hormonowi wzrostu wydzielanemu przez komórki przedniego płata przysadki. W czasie życia płodowego następuje 5000-krotny przyrost długości i 6 x 10¹²-krotny przyrost masy ciała.

Rozwój fizyczny

Proces wzrastania naszego organizmu zależny jest od wielu czynników. Już w chwili narodzin długość i masa ciała uwarunkowane są nie tylko przebiegiem i długością trwania ciąży, ale także rasą i czynnikami genetycznymi. Mniejsze wymiary mają, np. noworodki urodzone w Japonii lub dzieci przychodzące na świat w rodzinach, gdzie dominuje niski wzrost. Z małą masą urodzeniową spotykamy się również u noworodków urodzonych przedwcześnie, a także u dzieci pochodzących z patologicznej ciąży. Większość prawidłowo rozwijających się niemowląt „nadrabia” ten niedobór w czasie pierwszych dwóch lat życia i nie odbiega wzrostem i masą ciała od swoich rówieśników.

Procesami wzrastania i dojrzewania kierują hormony wydzielane w przysadce mózgowej, małym gruczole mieszczącym się w środkowej części mózgu. Główna rola stymulująca wzrost ciała na długość przypada hormonowi wzrostu wydzielanemu przez komórki przedniego płata przysadki. W czasie życia płodowego następuje 5000-krotny przyrost długości i 6 x 10¹²-krotny przyrost masy ciała. Chociaż wzrost dziecka w pierwszym okresie życia jest niezwykle intensywny, takie tempo wzrastania nie występuje już nigdy poza okresem ciąży. Procesy przyrostu długości i masy ciała koordynowane są w życiu płodowym przez wiele czynników hormonalnych i niehormonalnych, m.in. poprzez odpowiedni dopływ tlenu i substancji odżywczych. Wszelkie zaburzenia działające w tym okresie mogą prowadzić do tzw. wewnątrzmacicznego upośledzenia wzrastania. Istotna rola w procesach wzrastania płodu przypada również insulinie, czego dowodem jest nadmierna urodzeniowa masa ciała dzieci matek cukrzycowych, a mała u noworodków z niedorozwojem trzustki czy opornością na działanie insuliny.

W okresie życia pozapłodowego proces wzrastania dziecka jest uzależniony również od wielu czynników – hormonalnych (endokrynnych) i niezwiązanych z funkcją układu endokrynnego. Od chwili porodu aż do zakończenia procesu wzrastania zasadnicza rola w stymulowaniu przyrostu ciała na długość przypada hormonowi wzrostu. Jednak niezwykle istotną rolę odgrywają również hormony tarczycy, a w okresie dojrzewania – hormony płciowe. Te ostatnie nie tylko powodują przyspieszenie tempa wzrastania w okresie pokwitania (tzw. skok wzrostowy) i rozwój drugorzędowych cech płciowych, ale również wpływają na zakończenie procesu wzrastania.

Monitorowanie procesu przyrostu ciała na długość oraz związanego z tym przyrostu masy ciała jest niezwykle ważną oceną prawidłowego rozwoju fizycznego każdego dziecka. Regularnych pomiarów wzrostu i masy ciała powinno się dokonywać przy każdej wizycie w jednostce służby zdrowia, a lekarz rodzinny winien oceniać czy nie odbiegają one od szeroko pojętej normy. Ocenę taką umożliwiają tzw. siatki centylowe, które są sporządzane dla określonej populacji chłopców i dziewcząt. W Polsce obowiązujące są siatki opublikowane przez Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie i są one integralną częścią każdej Książeczki Zdrowia Dziecka.

W okresie niemowlęcym, który obejmuje pierwszych 12 miesięcy życia dziecka, długość ciała wzrasta o ok. 25 cm. Masa urodzeniowa ulega podwojeniu w 5. miesiącu, a potrojeniu w 12. miesiącu życia. Roczne dziecko powinno więc mierzyć od 75 do 77 cm i ważyć około 10 kg. W 2. i 3. roku życia tempo wzrastania ulega zwolnieniu. Roczne przyrosty wysokości ciała wynoszą około 12 cm w 2. roku życia i 8 cm w 3. Masa ciała zwiększa się odpowiednio o około 2–2,5 kg na rok. W późniejszych latach życia, aż do okresu dojrzewania, dziecko rośnie od 5 do 8 cm na rok i zwiększa swoją masę ciała o 2–3,5 kg. Należy jednak pamiętać, że te wartości mogą się wahać w szerokim zakresie w zależności od wielu czynników rodzinnych i środowiskowych.

Dojrzewanie płciowe

Wydzielanie hormonów płciowych przez gonady podlega działaniu gonadotropin, substancji hormonalnych wytwarzanych przez komórki gonadotropowe przedniego płata przysadki. Sekrecja gonadotropin u noworodka hamowana jest dużym stężeniem estradiolu pochodzącego z krążenia łożyskowego matki. Po porodzie w ciągu krótkiego czasu stężenie gonadotropin spada do bardzo niskich wartości i do wzrostu ich wydzielania dochodzi dopiero w okresie wczesnopokwitaniowym.

W Polsce pierwsze objawy dojrzewania pojawiają się na ogół u dziewczynek między 10. a 11., a u chłopców między 11,5.-12,5. rokiem życia. Za najwcześniejszy wiek, w którym może się rozpocząć fizjologiczne dojrzewanie przyjmuje się jednak 8. rok życia u dziewcząt i 9. rok życia u chłopców.

Pod wpływem pulsacyjnego wydzielania gonadotropin przez przysadkę dochodzi do stymulacji jajników i jąder, które rozpoczynają produkcję hormonów odpowiednich dla danej płci – estrogenów u dziewcząt, a testosteronu u chłopców. U prawidłowo rozwijających się dziewcząt dojrzewanie rozpoczyna się od powiększenia gruczołów piersiowych. Powiększenie to może być czasem asymetryczne, a niewielka różnica w wielkości piersi utrzymuje się często do wieku dojrzałego.

U chłopców pierwszym objawem dojrzewania jest powiększenie się objętości jąder. Dopiero na dalszym etapie skóra moszny ulega pomarszczeniu i ściemnieniu, a prącie zaczyna się wydłużać. Rozpoczęciu dojrzewania towarzyszy przyspieszenie tempa wzrastania (tzw. skok wzrostowy), które u dziewcząt występuje o ok. 2 lata wcześniej niż u chłopców. W tym okresie roczne przyrosty wysokości ciała wahają się od 9 cm u dziewcząt do 12 cm u chłopców.

Na kolejnych etapach dojrzewania pojawia się owłosienie pod pachami i na wzgórku łonowym. Objawom tym często towarzyszy zmieniony zapach potu oraz zmiany skórne o charakterze trądziku młodzieńczego.

U dziewcząt pod koniec okresu dojrzewania dochodzi do krwawień miesięcznych, które przez pierwszy rok są często nieregularne i obfite. Pierwsze cykle miesięczne są bowiem często nieowulacyjne i dopiero jajeczkowanie i związane z tym cykliczne wydzielanie progesteronu doprowadza do regularnego miesiączkowania.

U chłopców w późniejszej fazie pojawia się mutacja oraz owłosienie na twarzy, a często także na klatce piersiowej i na kończynach. Pod koniec dojrzewania u obu płci tempo wzrastania ulega zwolnieniu i pomiędzy 15. a 18. rokiem życia, w wyniku zarośnięcia chrząstki nasadowej kości długich, młody człowiek osiąga swój wzrost ostateczny.

Hormony płciowe odpowiedzialne są również za wykształcenie się u obu płci charakterystycznych proporcji sylwetki kobiecej i męskiej wraz z typowym rozkładem i ilością podskórnej tkanki tłuszczowej.

Pierwsze cechy dojrzewania powinny pojawić się u dziewcząt najpóźniej w 13., a u chłopców w 14. roku życia (najpóźniej gdy chłopiec ma 14,5 roku).