×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Niedożywienie (hipotrofia). Niedobór masy ciała

prof. dr hab. med. Marian Krawczyński
I Katedra Pediatrii UM w Poznaniu

Dla wielu matek, a zwłaszcza babć, większość ich dzieci (wnuków) jest zbyt szczupłych. Często też wskazuje się na współistnienie upośledzonego apetytu. Dlatego też z reguły rodzina podejmuje wszelkie możliwe starania i zabiegi, aby dziecko jadło więcej i było grubsze. Z problemem tym lekarz spotyka się zwykle we wczesnym dzieciństwie i w wieku przedszkolnym, rzadziej w późniejszych okresach życia dziecka, kiedy opinia rodziców często nie ma już decydującego znaczenia.

Niedożywienie jest wyrazem niedostosowania podaży substancji spożywczych (energetycznych, białkowych, mineralnych) do potrzeb rozwijającego się ustroju. U podstaw niedożywienia tkwić może przewlekły i/lub utajony proces chorobowy, względnie zaburzenie metaboliczne. Niedożywienie może nastąpić już w łonie matki.

Jak ocenia się stan odżywienia noworodka po urodzeniu?

Podstawą oceny stanu odżywienia (rozwoju) noworodka jest jego urodzeniowa masa ciała. Noworodek dojrzały, czyli urodzony o czasie, waży najczęściej 3000–3500 g. Noworodki urodzone z za małą masą ciała w stosunku do wieku ciążowego – to noworodki hipotroficzne. Jest to grupa noworodków z opóźnieniem wewnątrzmacicznego wzrastania, określane również jako noworodki z małą urodzeniową masą ciała (poniżej 2500 g).

W zależności od stopnia niedoboru masy ciała wyróżnia się następujące grupy noworodków hipotroficznych:

  • 2500–1501 g – mała urodzeniowa masa ciała,
  • 1500–1001 g – bardzo mała urodzeniowa masa ciała,
  • 1000–751 g – skrajnie mała urodzeniowa masa ciała,
  • 750–501 g – niewiarygodnie mała masa ciała.

Noworodki hipotroficzne stanowią grupę o potencjalnym zagrożeniu wystąpienia opóźnienia rozwoju psychoruchowego oraz różnych innych zaburzeń rozwojowych i chorobowych. Szczególnie dotyczy to noworodków urodzonych między 26. a 36. tygodniem ciąży, kiedy tempo zarówno podziałów komórek, jak i ich powiększania jest intensywne. Może wówczas dojść nawet do wyczerpania rezerw energetycznych.

Jak można rozpoznać niedożywienie (niedobór masy ciała) w późniejszym wieku?

Niedożywienie rozpoznaje się wówczas, gdy niedobór masy ciała badanego dziecka przekracza 2 SD od średniej dla wieku i wzrostu, czyli mieści się poniżej 3. centyla na siatce centylowej (patrz metody oceny rozwoju). Wartości mieszczące się w granicach 1,5–2 SD i/lub między 3. a 10. centylem, traktować należy jako pogranicze normy, wymagające obserwacji (uzupełnienia i uaktualnienia wywiadu) oraz kontrolnych badań klinicznych i biochemicznych. Również dziecko z niedożywieniem przekraczającym 15–20% powinno zawsze być ocenione przez lekarza celem uaktualnienia wywiadu rodzinnego i/lub chorobowego.

Niedożywienie jako proces dynamiczny może mieć różne nasilenie w czasie. Najczęściej jest to proces długotrwały, o stopniowo pogłębiającym się stopniu niedoboru masy ciała, początkowo niekiedy nawet niezauważalnym.

Z niedoborem masy ciała często podawane jest współistnienie upośledzonego apetytu. Jeśli niedobór masy ciała nie przekracza 15% i nie zaistniał w krótkim czasie, np. po przebyciu jakiejś choroby, wówczas w zasadzie nie powinien on budzić niepokoju.

Jakie są najczęstsze przyczyny niedożywienia?

Wśród przyczyn niedożywienia i opóźnienia rozwoju we wczesnym dzieciństwie wyróżnia się:

  • wrodzone (rodzinne, aberracje chromosomowe i inne zespoły genetyczne, dysplazje kostne),
  • konstytucjonalne,
  • nabyte (choroby układu oddechowego, pokarmowego, moczowego, krążenia, nerwowego, endokrynne, nowotworowe, zakaźne – gruźlica),
  • psychospołeczne (ubóstwo, zaburzenia funkcji rodziny i relacji rodzice–dziecko, maltretowanie).

Wśród przyczyn nabytych najczęściej wymienia się:

  • niedostateczną podaż, np. w anoreksji (szczególnie u dziewcząt), w nasilaniu się dolegliwości (ból, biegunka) po posiłkach,
  • nieprawidłowe lub niedostateczne wykorzystanie produktów, np. w zespołach złego wchłaniania, w stanach po resekcji jelita,
  • zwiększenie potrzeb energetycznych, np. w chorobach nowotworowych, przewlekłych chorobach infekcyjnych, w tym także gruźlicy, oparzeniach itp.

Szybki spadek masy ciała może być również objawem cukrzycy (zwykle spadkowi masy ciała towarzyszy uczucie głodu, zwiększone pragnienie i wielomocz; zobacz: Cukrzyca u dzieci). Niekiedy może wystąpić kilka czynników przyczynowych, np. w niektórych przewlekłych chorobach przewodu pokarmowego, układu moczowego, niewydolności krążeniowo-oddechowej i innych. Konieczne jest wówczas badanie krwi obwodowej, odczynów zapalnych, badanie ogólne moczu i wykonanie testu tuberkulinowego.

Jak wynika z przedstawionych przyczyn należy również brać pod uwagę czynniki psychogenne. Wśród nich, szczególnie istotne mogą być nieprawidłowo kształtujące się relacje wewnątrzrodzinne lub powtarzające się w rodzinie napięcia emocjonalne. Stresogenna atmosfera domowa może znaleźć również wyraz w niedostatecznym przyroście masy ciała i opóźnieniu rozwoju dziecka. U podstaw leżeć może także brak powodzenia w nauce lub też przeżycia sfery uczuć wykraczające poza dom rodzinny. Należy zatem dokładnie i spokojnie przeanalizować współżycie dziecka z rówieśnikami, jego pozycję (akceptację) w gronie koleżanek i kolegów, jego postawy emocjonalne do szeroko pojętego obowiązku szkolnego, a także szukać przyczyn w środowisku domowym.

U dziewcząt w okresie dojrzewania często istnieje nieuzasadniona obawa przed rzekomo nadmierną nadwagą. Dlatego też wiele z nich "dbając o linię" niekiedy w sposób drastyczny ogranicza energetyczność posiłków. Stan ten może utrwalić się i prowadzić do zjawiska chorobowego, znanego jako anoreksja (łac. anorexia nervosa), czyli jadłowstręt psychiczny. Znacznie rzadziej występuje on u chłopców.

Czy rzeczywiście anoreksja jest poważnym zagrożeniem dla zdrowia dziewcząt?

Jest to stan o poważnych skutkach nie tylko dla zdrowia, ale niekiedy nawet dla życia. W okresie kilku miesięcy dochodzić może nawet do wyniszczenia, gdyż przykładowo 16–17-letnia dziewczyna w okresie roku może schudnąć z 60 do 35 kg. Tak znacznej utracie masy ciała nie tylko towarzyszy patologiczna niechęć do jedzenia, ale narastające ogólne osłabienie, apatia, dystroficzne zmiany skórne i wtórny brak miesiączki, a niekiedy nawet zaburzenia psychiczne. W tak skrajnym stanie chore wymagają wówczas często żywienia pozajelitowego drogą dożylną i wielomiesięcznej pomocy endokrynologiczno-psychiatrycznej, przy czynnym wsparciu psychologicznym.

Czy są jakieś wcześniejsze sygnały zagrażającego niedożywienia u dzieci?

Wczesnymi objawami niedożywienia u dzieci mogą być:

  • brak przyrostu lub zmniejszenie masy ciała,
  • zmiana zachowania (drażliwość),
  • przewlekłe zmęczenie,
  • pogorszenie wyników w nauce (osłabienie pamięci),
  • brak przyrostu masy ciała i zwolnienie tempa wzrastania (u niemowląt).

W dalszym etapie, kiedy niedożywienie przechodzi w stan przewlekły następuje:

  • dalsze zmniejszenie masy ciała,
  • zwolnienie tempa wzrastania,
  • opóźnienie dojrzewania,
  • zmiany troficzne skóry i błon śluzowych,
  • wypadanie włosów,
  • wtórny brak miesiączki,
  • znaczne osłabienie,
  • zaburzenia zachowania.

Towarzyszyć mogą zmiany we krwi, m.in. zmniejszenie stężenia glukozy, białek i żelaza we krwi, przy wzroście wskaźników przemiany tłuszczowej, np. cholesterolu.

Czy, poza anoreksją, proces zmniejszania masy ciała może być groźny dla zdrowia i życia? Kiedy wymaga pomocy lekarskiej?

Jeśli zmniejszenie masy ciała następuje w krótkim czasie lub spostrzega się, że dziecko systematycznie chudnie, wówczas niepokój rodziców może być szczególnie uzasadniony. Im młodsze dziecko, tym szybciej wymaga oceny lekarskiej. U niemowląt kilkudniowe niedożywienie, a zwłaszcza niedobór płynów, może być groźny dla życia.

U starszych dzieci, podczas krótkotrwałego okresu głodzenia, nieprzekraczającego 3 tygodni, następuje adaptacja ustroju do zmniejszonej podaży białka i substancji energetycznych. U najmłodszych dzieci przed skutkami niedożywienia chroniony jest głównie intensywnie rozwijający się OUN. W pierwszej fazie niedożywienia następuje metaboliczna adaptacja ustroju, m.in. zwolnienie metabolizmu glukozy w wątrobie. Podczas głodzenia o 30% zmniejsza się wydatek energetyczny. W drugiej fazie niedożywienia dochodzi do stopniowej destabilizacji ustroju. W wyniku stresu głodowego następuje uruchamianie zapasów białek strukturalnych i czynnościowych (enzymy), pojawić się mogą także zaburzenia hormonalne. Skrajne niedożywienie skutkuje nieodwracalnymi zaburzeniami metabolicznymi prowadzącymi do śmierci.

Jakie mogą być odległe skutki długotrwałego niedożywienia?

W wyniku wykorzystywania rezerw energetycznych ustroju może wystąpić:

  • dalsza utrata masy ciała,
  • obniżenie wydolności i sprawności fizycznej,
  • pogorszenie sprawności umysłowej,
  • zaburzenia wodno-elektrolitowe,
  • zaburzenia metabolizmu białek, węglowodanów i tłuszczów,
  • niedokrwistość,
  • zmniejszenie odporności,
  • opóźnienie rozwoju OUN (we wczesnym okresie niemowlęcym).

Na czym polega leczenie zaawansowanej postaci niedożywienia? Czy wystarcza zwiększenie kaloryczności posiłków?

Wyrównywanie znacznych niedoborów żywieniowych początkowo odbywa się zwykle drogą pozajelitową (odżywianie dożylne w postaci wlewów kroplowych), dopiero później drogą doustną. Czas żywienia pozajelitowego jest proporcjonalny do czasu trwania i stopnia niedożywienia. W przewlekłym niedożywieniu jest to proces długotrwały, często wielomiesięczny. W postępowaniu realimentacyjnym wydatek energetyczny zwiększa się o 50%, a w zakresie odbudowy tkanek nawet 10-krotnie. Aby zapobiec powikłaniom zagrażającym przy prowadzeniu intensywnej realimentacji, konieczne jest prawidłowo zbilansowane żywienie. Niezbędna jest ilościowa i jakościowa analiza przyjmowanych pokarmów, prowadzona pod ścisłym nadzorem lekarza i dietetyka.

11.10.2012
Zobacz także
  • Zaburzenia odżywiania (anoreksja i bulimia)
  • Metody oceny stanu odżywienia i rozwoju dziecka
  • Masa ciała – pojęcie normy
  • Żywienie dzieci i młodzieży – podstawowe zasady
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta